«Къарачай-малкъар фразеология сёзлюк»

(Баргъаны)

«Къарачай-малкъар тилни фразеология сёзлюгю» кёп оюм байлыгъыбызны сыйындырады кесине. Ата-бабаларыбыз кёп сынауладан сора такъгъандыла бу тасха магъананы жюрютген сёзлени бир бирине. Аланы тюз хайырлана юйренейик.

Т

 ТАБАН КЁТЮРЮРГЕ Уллу сёлеширге, менсинирге.

ТАБАН ТИРЕРГЕ (тиреп тохтаргъа) къара: КЪАРА АТКАЗНЫ БАСАРГЪА.

ТАБАНЫНА ЖЫЛЫ СУУ ИЕРГЕ (табан тюбюне суу иерге) Харамлыкъ этерге.

ТАБУ ДЕСЕНГ ДА... Не бек тилесенг да.

ТАБУ ЭТИП [этерге ишни] Бек сюйюп, ыразы болуп [этерге ишни] Жалыныргъа, тилерге.

ТАБЫН КЮРЕШИУ Тукъум, жууукъ къажаулукъ.

ТАБЫТ ТЫШ (къарач.) Ёлгенни къабырлагъа элтгенде, сал басхычны юсюне жабылгъан жабыу, кийиз.

ТАДЖИ ШАГЪАТЛЫКЪ ЭТЕРГЕ (къарач.) Биреуленни айтханына эки ышаннгылы адам шагъатлыкъ этерге.

ТАЖАЛ КИБИК [адам] Къыйынлыкъдан апчымагъан, ишден къажымагъан, къаты адам.

ТАЖАЛНЫ ЖАУУРЛУГЪУЧА (къарач.) Жарлылыкъны баш, ачыкъ юлгюсюча.

ТАКЪЫР КЁЛЛЮ БОЛУРГЪА Хомухлукъ, жумушакълыкъ этерге.

ТАЛАГЪЫ ТУРУРГЪА (талагъын тургъузургъа) 1. Адам чапхандан терк-терк, къызыу-къызыу солургъа. 2. Ат, эшек асыры кёп ишлегенден, чапхандан онгсуз болуп тохтаргъа.

ТАЛАКЪ СОЛУУ ЭТЕРГЕ Терк-терк солургъа, эркин солуялмай къыйналыргъа (чапхандан, муштухул келгенден).

ТАЛКЪ БОЛУРГЪА (этерге) (къарач.) Бир зат чачылып, тас болуп кетерге, тауусулургъа, арты болургъа.

ТАМАГЪЫН ЖУУДУРУРГЪА (масхара) Адамны эсиртген ичги ичерге.

 (жилярыгъы) ТАМАГЪЫНА ТЫГЪЫЛЫРГЪА (бителирге, тохтаргъа) Адам жилярыгъын тыялмай, онгсуз болургъа.

ТАМАГЪЫНДА ИЧГЕН (жутхан) СУУУ ТАНЫЛГЪАН къара: ИЧГЕН СУУУ ТАМАГЪЫНДА ТАНЫЛГЪАН.

ТАМБИЙ КЁЛ БОЛУРГЪА Бек бай, бакы болургъа.

ТАМГЪАСЫН САЛЫРГЪА Къыйынлыкъ ыз къояргъа, белги салыргъа адамгъа.

ТАНА КЁЗЛЮ [адам] Уллу, тёгерек, къара кёзлю адам.

ТАНСЫГЪЫН АЛАЛМАЗГЪА къара: КЪАРАП ТОЙМАЗГЪА.

ТАНСЫКЪ ЭТМЕЗГЕ (масхара) Асыры кёп келгенден эрикдирирге.

ТАНГ АЛАСЫ Эрттенликде танг жарый башлагъан заман.

ТАНГ АТАРГЪА Кече къарангысы жарыкъ болургъа.

ТАНГ АХШЫ БЕРИРГЕ Эрттенликде саламлашыргъа.

ТАНГНЫ БУРУНУ (кёзю) БЛА Танг жарып башлагъанлай.

ТАНГ (иги) КЕСЕК Кёп, кереклиси чакълы бир.

ТАНГКЁРДЮ БОЛУРГЪА Биреуге кёлкъалды этерге.

ТАП КЁРМЕЗГЕ Жаратмазгъа, онгсунмазгъа (бир затны, ишни).

ТАП САЛЫРГЪА (жюрегине) Биреуню жюрегин аурутургъа.

ТАП ТЮШЮРЮРГЕ къара: «МАХ» ДЕП БЕРИРГЕ.

ТАПЖЁНГЕР ОЙНАРГЪА Кесинден таматаны намысын кёрмезге.

ТАПСАНГ КЪОЙМА! (межд.) Думп болду, кёзкёрмезге кетди, табыллыкъ тюйюлдю деген магъанада.

ТАПХАН – ТАМАКЪГЪА, ЖУМГЪАН – ЖУМДУРУКЪГЪА Хар ким хайырын энчилерге.

ТАР КЪАРЫНДА АСЫРАГЪАН... Ана сабийини къыйынлыгъындан къоркъмаз дегенде айтылады.

ТАРГЪА ТЫЯРГЪА (тарбуууннга тыяргъа – къарач.) Биреуню жууапсыз, онгсуз этерге.

ТАРАКЪ АУУЗ [жюн] Таракъгъа бир салыр чакълы жюн.

ТАРС ДЕП (эки) АТЫЛСЫН (къаргъыш, хыны) 1. Биреу ёлсюн деген магъанада. 2. Биреу ачыулу болсун, кюйсюн-бишсин деген магъанада.

ТАРТ-СОЗ ЭТЕРГЕ (этдирирге) Биреуге зорлукъ этерге (этдирирге).

ТАРТМА ТЮЕРГЕ (Халкъ медицин.) Къарыны ауругъанны тартманы кёп кере тюйюмчек этип, аны бла сыласа, иги болады деп ийнаныргъа.

ТАРТЫ-СОЗУ ЖОКЪДУ Биреуню къаршы жууугъу, айтханына къаратыр адамы жокъду (атасы, анасы, эгечи, къарындашы).

ТАРТЫП БОЮНУН КЕССЕНГ ДА, КЪАН ЧЫКЪМАЗ  1. Бек ачыуланыпды деген магъанада. 2. Биреу харамды, къутсузду деген магъанада.

ТАРТЫП КЁЗЮН АЛЫРГЪА Бетсизлик, адепсизлик этерге.

ТАРТЫП ТЕМИР ЮЗГЕН [адам] Къарыулу, жигит, тулпар адам.

ТАРЫ БЮРТЮК КИБИК Затны бек азлыгъын, гитчелигин кёргюзтген фраза.

ТАРЫ ХАТЛАМА Бир жукъ да угъай деген магъанада.

ТАРЫ ЭЛЕК ЭТЕРГЕ Бир затны тешик-тешик этерге.

ТАРЫЛЫ ЮЙНЮ – ТАУУГЪУ, ЭТЛИ ЮЙНЮ – КИШТИГИ (Нарт сёз.) къара: КИМНИ САБАНЫ ИГИ БИТСЕ, АНЫ ЧЫПЧЫГЪЫ.

ТАТАРТЮП ДА ТАЛЛЕЗИЙ (эски) Эр кишилени антлары.

ТАТАХ БОЛУРГЪА Татлы шуёх болургъа.

ТАТЛЫ СЁЗ (тил) Ариу, адамны жюрегин жапсаргъан сёз.

ТАТЛЫ ТИЛЛИ [адам] Адамны жюрегин жапсарырча, къууандырырча, ариу сёлешиучю адам.

ТАУ АРТЫ Сванлыла, эбизеле жашагъан жер.

 (намысы) ТАУ БЛА ТЕНГ БОЛГЪАН [адам] Намысы, сыйы жюрюген адам.

ТАУ КЪУШ Жигер, ёхтем [адам, эр киши].

ТАУ ТЕЙРИГЕ ЫШАННГАНЧА (ышаннганлай) Ышаннгылы, керти затыча.

ТАУАТ КЪУЛАКЪЧА къара: СИР КЪАТХАНЛАЙ.

ТАУГЪА ДА ЧЫГЪАРЫКЪДЫ Жигитди, таукелди, къоркъурукъ тюйюлдю деген магъанада.

ТАУДАН АУАРГЪА (аудурургъа) Не къыйын ишни да этерге къолундан келирге, тамамларгъа.

ТАУАТ КЪУЛАКЪЧА (сюелирге) Сир къатып сюелирге.

ТАУУКЪ АЯГЪЫЧА САРГЪАЛЫРГЪА Адамны бети сап-сары болургъа, къаны кетерге.

ТАУУКЪ БАЛАНЫ ЮСЮНЕ ЖАМЫЧЫ ЖАПХАНЛАЙ (Нарт айтыу.) (жапхан кибик) къара: ТУЛУКЪГЪА СОМ АТХАНЛАЙ.

ТАУУКЪ БОЮНУНА КЕЗЛИК САЛМАГЪАН (адам). Бичакъ алып, тауукъ кесмеген адам деген магъанада.

ТАУУКЪ БУРУНУ БЛА ЭЛТИРЧА БОЛУРГЪА Адам бек къарт болгъунчу жашаргъа.

ТАУУКЪ КЕСИ БОЮНУН КЕСДИРИРГЕ БАГУШДАН БИЧАКЪ ЧЫГЪАРГЪАНЛАЙ (тауукъ, багушну къаза кетип, боюнун кесерге бичакъ чыгъаргъанча; тауукъ кеси боюнуна бичакъ чыгъаргъанча, кибик) Акъылсыз адам кеси кесине тапсыз тюшюргенде, хата этгенде айтылады.

ТАУУКЪ КЮЛЮР [зат] Жукъгъа да тиймеген, къыйматсыз, масхаралы (зат).

 (башында) ТАУУКЪ ТАНКЫСЫ ЧАКЪЛЫ БИРИ БОЛМАЗГЪА (тауукъну танкысы тенгли бири (жугъу) болмазгъа) 1. Адам акъылдан хузум болургъа. 2. Не аз да деген магъанада.

ТАУУКЪ ЭСИНДЕ – ТАРЫ БЮРТЮК (Нарт сёз.) (тауукъну эсинде тары бюртюк дегенлей; тауукъ тюшю – тары бюртюк; тауукъ тюшю тарыды; тауукъ тюшю – тары бюртюк деп; тауукъ тюшюнде тары бюртюк дегенча д.а.к.) Адамны бек сюйген, кюсеген, эсинде тутхан [заты, иши].

ТАУУКЪГЪА ЮШ ДЕМЕГЕН [адам] Тынч, огъурлу адам.

ТАУУШУ ЧЫГЪАРГЪА Биреуню ёлгени, сауу белгили болургъа, хапары келирге (урушдан).

ТАХИР-ЗУХУРА БОЛУРГЪА (жаш бла къыз) Экеулен бир бирин чексиз сюерге.

ТАХТАГЪА МИНЕРГЕ Биреу уллу къуллукъгъа салыныргъа (патчахлыкъ, ханлыкъ д.а.к.).

ТАХТАДАН ТЮШЕРГЕ Бийик къуллукъдан чыгъаргъа.

ТАШ-АГЪАЧ АШАП (чайнап) ЖИЛЯРГЪА Адам кюйсюзлюк, артыкълыкъ этип жиляргъа.

ТАШ-АГЪАЧ ЮЛЮШЮ БОЛУРГЪА (этерге) Къайда болса чачылып айланыргъа, баш кечиндирирге (чачаргъа) (адамла, малла).

ТАШ АТАРГЪА (атып кетерге) Адам бир жерден ёнгеленип, ёпкелеп, ачыуланып кетерге.

ТАШ ЖАРАТЫЛГЪАНЛЫ (жаратылгъанлы бери) Дуния къуралгъанлы, бек эрттеден бери.

ТАШ ЖАРЫРГЪА къара: СЁЗЮ ТАШ ЖАРЫРГЪА.

ТАШ КИБИК БОЛУРГЪА 1. Зат бек къаты болургъа, къатаргъа. 2. Биреуню жюреги къыйналыргъа.

ТАШ КЪАБАРГЪА Чексиз бушуу этерге.

ТАШ МАКЪАЧА КЪЫМЫЛДАРГЪА Терк къымылдамазгъа, ашыкъмазгъа, эринип атларгъа.

ТАШ САЛЫРГЪА 1. Бир жерде орналып, мекям, юй ишлерге. 2.Биреуню, картлагъа къарап не да 41 бюртюкню жайып, къадарын айтыргъа.

ТАШ-ТОПУРАКЪ [адам] Бек кёп [адам].

ТАШ ТЮШГЕН ЖЕРИНДЕ КЪАЛГЪАНЛАЙ (масхара) Ары-бери кетмей жашагъан, тургъан жеринде къалгъанлай.

ТАШ ЧАРТЛАТЫРГЪА Урушургъа, хыны сёлеширге.

ТАШ ЧЫГЪАРГЪА Таш салгъан хапар айтыргъа.

ТАШ ЮСЮНДЕ ТАШ КЪОЙМАЗГЪА къара: ТАШЫН ТАШДА, АГЪАЧЫН АГЪАЧДА КЪОЙМАЗГЪА)

ТАШАЯКЪ АДАМ (къарач.) Къыйынлыкъдан, къыйын ишден артха турмагъан, къаты адам.

ТАШДАН, АГЪАЧДАН ДА ТЕРС БОЛУРГЪА Бек терс болургъа.

ТАШДАН КЁЧЮРЮРГЕ Бек урушургъа, тырман этерге, жашаусуз этерге.

ТАШДАН СУУ ЧЫГЪАРЫРГЪА (ташны къысса (сыгъып), суу чыгъарыргъа) Мадарлы, ётгюр, жигер болургъа.

ТАШДАН СЮТ ЧЫГЪАРГЪАН (тамдыргъан) [адам] Къолундан келген, хунерли, мадарымлы адам.

ТАШКЁМЮРЛЕРИ СУУУРГЪА Адамланы бир бирге къызгъанлары, кёлкъалдылары сууургъа, селейирге.

ТАШНЫ-АГЪАЧНЫ ЖИЛЯТЫРГЪА (ашаргъа) Бек таралып жиляргъа.

ТАШНЫ-АГЪАЧНЫ  ЧАКЪДЫРЫП (сёлеширге) Биреу къаты, кючлю, уллу [сёлеширге].

ТАШНЫ СЫГЪЫП, КЪАН (суу) ЧЫГЪАРГЪАН 1.Адамны къарыуу келип тохташхан, ётгюр, жигер, жаш заманы. 2. Жигер, ётгюр, мадарыулу адам.

 (сёзю) ТАШНЫ ЭКИ ЖАРЫРГЪА Ауур, огъурсуз сёзлю адамны юсюнден.

... ТАШХА БАСДЫРМАЗГЪА Адамны бир жерде жашатмазгъа, жашау бермезге.

ТАШХА ТАЛАУМУ ТИЕРИКДИ? Бир зат да боллукъ тюйюлдю деген магъанада.

ТАШЫН ЖАЛАП ТУРСАМ ДА... Не бек къыйналыргъа тюшсе да, дегенде айтылады.

ТАШЫН – ТАШДА, АГЪАЧЫН АГЪАЧДА КЪОЙМАЗГЪА

1. Къаты урушургъа, аман айталгъанын аямазгъа. 2. Болгъанны бузаргъа, ояргъа, халеклик салыргъа.

ТАЮКЪ КЪАЗАН Тогъуз токълу бирге бишген уллу къазан.

ТАЯГЪЫН ЖЕРГЕ КЪАГЪАРГЪА (къарач.) Оноуну, сёзню тохташханнга санаргъа.

ТАЯКЪ АНТ Таякъ тюбю бла ётюп, бирликге жораланнган ант (эрттегили ата-бабаларыбыздан келген адет).

ТАЯКЪ БАШЫН КЁТЮРЮРГЕ (тургъузургъа) Урушургъа, тюйюшюрге сылтау излеп айланыргъа.

ТАЯКЪ БОЛУП ТИЕРГЕ Биреуню харамлыгъы, хатасы кесине хата келтирирге.

ТАЯКЪ БУРУНУ БЛА САЙЛАРГЪА Затны бек сайламасын, чырлысын сайларгъа.

ТАЯКЪ ЖАУУН (жангур – къарач.) Къыстау жаугъан сакъ жауун.

ТАЯКЪ ЖЕТЕРГЕ (тиерге, сынаргъа) Биреуге тырман этилирге.

ТАЯКЪ КЁТЮРЮРГЕ Артыкълыкъ этерге, урургъа, тюерге.

ТАЯКЪ КЪАРЫНДАШ (къарач.) Ант бла жамауатха къошулгъан адам.

ТАЯКЪ (къамичи) ОЙНАТЫРГЪА Биреуге азап чекдирирге, тюерге.

ТАЯКЪ ТЮБЮНДЕН ИШЛЕТИРГЕ Зор бла айтханын этдирирге, ишлетирге.

ТАЯКЪ ТЮБЮНДЕН ТИЗИЛИРГЕ Ант этерге (эр кишиле бирликге, кертиликге шагъатха)

ТАЯКЪДАН АТЛАГЪЫСЫЗ БОЛУРГЪА (этерге) Къарыусуз, жарлы болургъа (этерге).

ТАЯНЫР ТАШЫ (биреуню) Болушлукъ табар адамы, жери…

ТЕБИНСЕНГ, ЖЕР ТЕПДИРИРЧА ТЕБИН Ишинг, сёзюнг тынгылы, деменгили болсун.

ТЕГЕРЕЙ КЮБЕ (къарач.) Къарачайда этилген къаты кюбе.

ТЕЙРИ АРАДА БОЛСУН (ант, модаль фраза) Аллах хакъына деген магъанада.

ТЕЙРИ АХШЫГЪА ЖОРАЛАСЫН (алгъыш) Биреуню тюшюне тынгылардан алгъа этилген алгъыш.

ТЕЙРИ АХШЫГЪА СОРСУН (алгъыш) Саулукъ, тынчлыкъ соргъанда къайтарылгъан жууап.

ТЕЙРИ БЕРДИ БИШГЕН АШ Аллах берди, насыбы тутду.

ТЕЙРИ ДА АДАМЫ (межд.) Аллахны адамы деген магъанада, биреуленнге айланып сёлешгенде хайырланылады. 

ТЕЙРИ ЖАРЫКЪ Кюн жарыгъы.

ТЕЙРИ КЮНЮН КЁРЮРГЕ Аллахны зауугъун этерге.

ТЕЙРИ КЪЫЛЫЧ Жауундан сора кёкде жети тюрлю нюрден къуралгъан къынгыр жыя.

ТЕЙРИ СЕНИ УРСУН ДЕМЕГЕН [адам] Кишиге хатасы жетмеген, ариу халлы, сёзлю адам.

ТЕЙРИ ТАЯКЪНЫ ТЮБЮ БЛА ЁТЕРГЕ къара: ТЕЙРИНИ ТИШИ БЛА ТУТАРГЪА.

ТЕЙРИ УРУРГЪА (дин) Биреуню Аллах онгдурмазгъа, къурамазгъа деген магъанада.

ТЕЙРИ ЭШИК АЧЫЛЫРГЪА (дин) Бек сейирлик, тамаша иш болургъа.

ТЕЙРИНИ ТИШИ БЛА ТУТАРГЪА Аллахны аты бла къаргъаныргъа.

ТЕЙРИНИ ШАГЪАТХА ТУТАРГЪА Ишни кертисин айтыргъа.

ТЕКБЕР ЭТЕРГЕ (дин) Къурманнга союллукъ малгъа дууа окъургъа.

ТЕКЕ КЪАЛКЪЫУ ЭТЕРГЕ Ёретинлей неда олтургъанлай къалкъыргъа.

ТЕКЕ САКЪАЛЛЫ [адам] Сакъалын ючгюл жюлюп жюрютген адамгъа айтадыла.

ТЕКЕ ОРУНУНА – ЭЧКИ (Нарт айтыу.) Терслигин башха адамны юсюне атаргъа кюрешсе айтылады.

ТЕЛИ АУРУУ Сыпной тифни аты (Медицанадан.)

ТЕЛИ ЖАНИБЕК ЧЕГЕМГЕ (къошха) БАРГЪАНЧА (баргъанлай; тели Жанибек суу башына баргъанлай) Оюмсуз, керексиз этилген, кюлкюлю ишни юсюнден айтылады.

ТЕЛИ СЁЗЮН ЭКИ АЙТЫР (деп) Бир айтылгъан сёзню магъанасын кючлер ючюн къайтаргъанда айтылады.

ТЕЛЧЕ ТАМЫРЫ КИБИК (тамырыча) Бек кёп жайылгъан, тамырланнган затча деген магъанада.

ТЕМИР БАГЪАНА (чигинжи) БОЛУРГЪА (ишде) 1. Ишин, борчун тынгылы, деменгили толтурургъа. 2. Биреуге ышаннгылы таянчакъ болургъа.

ТЕМИР БЕТ (къан) АЛЫРГЪА Ачыуланыргъа, огъурсуз бет алыргъа, кёгерирге.

ТЕМИР ЖОЛ Поездле, электровозла жюрюген жол.

ТЕМИР СУУУГЪУНЧУ (темирни къызгъаны) ЖАЗАРГЪА (тюерге) Иш озгъунчу, заманында этерге.

ТЕМИР ТЕРЕК (тереги) БОЛУРГЪА 1. Ёлмей турургъа, ёмюрлюк болургъа. 2. Къадама болуп сюелирге.

 (кимни, кимге) ТЕНГ ЭТМЕЗГЕ Биреуню бирсиледен бек сюерге, намысын кётюрюрге.

ТЕНГИЗ – ТОБУКЪДАН, БУЛУТ – БОГЪУРДАКЪДАН (Нарт сёз.) Бир затха къайгъырыуу жокъду, къоркъмайды деген магъанада тюбейди.

ТЕНГИЗГЕ ТАШ АТХАНЧА (болургъа) (Нарт айтыу.) Бир зат тас болуп къалыргъа, табылмазгъа.

ТЕПСИ ТЮБЮ БЛА ЖАШАРГЪА (масхара) Биреуден къалгъан-къулгъанны, садакъа ашап жашаргъа.

ТЕР УРУРГЪА Терлерге.

ТЕРЕЗЕ АУУЗ (терезе ауузу) Терезени тюбюне кёнделен салыннган къанга не да тапка.

ТЕРИ ТУЛУКЪ ЖАРАШЫРЧА БОЛУРГЪА Тиширыу эрге барып, бек ариу кийинмесе да, айып этмезча болургъа.

ТЕРИСИ КЪАЛЫНДЫ Айтханлыкъгъа къажымайды, къулагъына алмайды деген магъанада.

ТЕРИСИН СОЮП КЪАПЛАГЪАН КИБИК (ушаргъа) къара: СОЮП КЪАПЛАГЪАНЧА.

ТЕРИСИН СОЯРГЪА Зулмулукъ этерге, унукъдурургъа.

ТЕРИСИН СЫДЫРЫП БЕРИРГЕ Биреуге кючюн, къарыуун, ырысхысын аямай берирге.

 (кимни) ТЕРИСИНЕ КИРГИН (къаргъыш) Андан сора ырысхынг, насыбынг болмасын (этилген артыкълыкъгъа тёзалмагъанда айтылады).