Сабийни акъылын, жюрегин ангылар жолла бардыла

Мен университетден сора бир талай жыл школда ишлеген эдим. Ол жыллада бла шёндюгю школну тенглешдиргенде, кёп зат тюрленнгенди. Биринчиден, алгъын  устазланы отчётла бла бусагъатдача къыйнамай эдиле. Жарсыугъа, энди хар сабийни билими атасыны-анасыны къайгъырыуу болуп къалгъанды. Къылыгъы–ызы да алай. Барыбызгъа да белгилиди жашауну ёзеги, тутуругъу да юйюр болгъаны, анга кёре уа къыралны да. Юйюр иги эсе, къырал да игиди, юйюр кючлю эсе, къырал да кючлюдю.

Къайсы сабий да юйюрюнде кёреди огъурлулукъну, кюйсюзлюкню да юлгюлерин.Сабийлерине тийишлисича эс буруп, керекли затларын тапдырып ёсдюрген, заманында къайгъыра билген ата-анала аз тюйюлдюле. Ол игиди, кереклиси да алайды. Болсада асыры оздуруп ийгенле да бардыла. Хар не кереклерин да тапдырып, сабий не сюйсе да, аны этерге эркин этгенле да. Сора, кеслери да сунмай тургъанлай, ала артдан- артха сууукъ кёллюле, кишиге жазыкъсына билмегенле бола баргъанларын эслеялмай окъуна къаладыла. Артда уа кеч болады. Аны сылтаулары кёпдюле. Бек биринчиси - ата-анала, сабийлерине къор-садагъа болуп, аны тёгерегине айланып, не ашатыргъа, къалай кийиндирирге да билмей, не айтханына да угъай демей, дунияда аллай сабий болмагъанча, эркелетип, сиркиу этип ёсдюргенлериди. Ма олду эгоист дегенибиз.

Алай бла сабий къуруда мен, тохтамай манга, манга деп, жаланда кесин сюйген, къылыкъсыз болуп ёседи. Ол а артда къалай болуруну, былай ёсген сабийге не кюн келирини юсюнден сагъыш этилмегениди.  Алай эсе уа, ата-ананы бла баланы араларында бир бирни ангылау жокъду.  Эсимдеди, мен школда ишлегенимде, экинчи классымда жарлы жашагъан юйюрден  бир къызчыкъ бар эди. Аны бла  бир партада уа бай юйюрден жашчыкъ олтура  эди. Ол хар дерсде къызчыкъны хыликкя этип, жюрегин къыйнай эди. Мени урушханым ючюн аузу жабылмагъанды. Жылла оздула, мен газетге ишлерге кёчдюм. Бир жол журналистле бла акъылбалыкъла тургъан колониягъа барама. Анда уа – ол жашчыкъ. «Не палах этгенсе?» - дегенимде, арбазларында бир къарыусуз адамгъа бичакъ ургъаны белгили болады. Къалай сейирди: гитчелигинде къылыгъы уллулугъунда да къурумагъанды. Бу сабийни заманында  устазла тюз жолгъа салалмагъандыла, атасы–анасы уа асыры эркин ёсдюргендиле. Ким билсин, устазла ата-ана  бла бирлешселе эдиле заманында, бу  колониягъа тюшмез эди.

«Хар нени да мардасы барды», - деп да бошдан айтылмагъанды халкъда. Баланы мардасы бла сюе билирге, ариу айтыргъа, махтаргъа, керек заманда уа, къаты да  болургъа, урушургъа да, ол этейим деген затдан хайыр угъай, хата чыгъарыкъ эсе, эркин этмезге керекди. Артыкъ къубултуу, жан атып сюерге кюрешиу, не айтханын да этип туруу  хата болмаса, хайыр бермейди. Аны унутургъа жарарыкъ тюйюлдю.

Белгилисича, жаш адамланы «къыйын кезиулери» онюч - оналтыжыллыкъ заманларында бегирек эсленеди. Ала ата-аналары бла къаты даулашып башлайдыла. Нек? Кесин, кесини оюмун да алай къаты къорууларгъа нек кюрешеди сабий?  Бир-бирде, биз, абаданла, бир зат да эшитирге неда ангыларгъа сюймей болурбузму? Жашауда хар зат да биз сюйгенча сыйдам болуп  къалмайды, кёп кезиуледе абаданланы бла сабийлени кёз къарамлары, оюмлары  да башха тюрлю болургъа боладыла. Биз кёбюсюнде: «Сен алыкъа гитчесе, жашаудан ангылауунг жокъду» неда «Андан  санга не жетеди, аузунгу къыс да, олтур» - деп, сабийлеге  хыны сёлешебиз. Аллай къатылыкъдан сора жаш адам ата-анасына ич сёзюн айталмайды,  аланы аралары сууукъгъа кетеди.

Школда окъуй тургъан сабийлени уа кёп соруулары, билирге сюйген затлары боладыла. Алай кёбюсю ийменнгенден неда ангылау тапмагъандан жууапны орамда излейдиле. Ол а игиликге келтирмейди. Аны себепли ата-анала сабийлери бла кенгеше турсала, ачыкъ сёлешип, аны жыл санын, психологиясын да эсге алып, экилери да бир бирлерин ангыларча болсала, бек игиси олду. Хыны этип, жюрегин къыйнап, ёз сабийин кесинден ёнгелетген а бек тынчды.

Хау, тёлюлени араларында не заманда да проблемала бола келгендиле, ол жангы зат да тюйюлдю бу дунияда. Алай аланы аралары узакъ болмаз ючюн, ангылау керекди, ата-ана сабийи  бла сабыр сёлешселе иги боллукъду. Ангылау болур ючюн а,  тёзюм да, билим да, кенгешиу да, заман да керек боладыла. Бек башы уа - мен таматама, кючлюме, онглума, мен айтханны этсин деген оюм уллу жангылычлыкъды. Бютюнда сабий акъылбалыкъ болмагъанын эсге алсакъ.

Не затны жаратадыла шёндю окъуучула школда, окъуудан кёллери къачханыны сылтауу уа недеди? Не зат кёллендиреди  аланы? Къайсы устазны дерсин сюедиле? Не ючюн? Аллай соруула кёпдюле. Къаллай жууап берлик болурла жаш адамла?

Аланы акъылларын, оюмларын да билирге, эшитирге кюрешейик. Биз, абаданла, ушакъны тюз бардырсакъ, терс сагъыш этген сабийни тюзетирге, акъылын тюрлендирирге боллукъбуз.

Окъуучуну жашауунда устазны магъанасы уллу болгъаны себепли аны юсюнден да айтыргъа сюеме. Иги устаз, билим бергенден сора да, окъуучуну билим алыргъа итиннгенин, болалгъанын бла болалмагъанын да кёреди. Сора аны  кёлюн сындырмай болушады. Аллай устазгъа сабий ийнаннган, ышаннган да этеди.Ишин кёл салып этмеген устаз а , тийишли билим бералмайды окъуучулагъа, аны дерслеринде низам да болмайды. Сабийлени сейирлери да жокъду аллайланы дерсине, ала анга тынгылагъан да этмейдиле.

Школ жашауда кёп тюрлю проблемала тюбейдиле. Аладан бири уа – педагогну бла окъуучуну араларыны узакълыгъыды. Окъуучу, нек эсе да, устазны  айтханын этерге сюймейди, дерслерин окъумайды, ол а анга осал кёзден къарайды. Ол а бек тапсыз ишди,  билим бериуде ишлегенни  даражасын да тюшюрген. Чакъырылгъан ата-анала  школгъа келмейдиле, сабий а  эссиз, кеси аллына къалады. Аны бла тап, ышаннгылы халда сёлешген а жокъ, дерследен къачыуларыны сылтауларын ангыларгъа, билирге сюйген да.

«Къыйын сабийле» ма аллай, дагъыда башха сылтаулагъа кёре чыгъадыла. Абаданла заманында эс бёлмегенлерини хатасындан (ата-анала, устаз да) алдаулу, кёзбаулу, бирде уа сансызлыкъны дуниясында окъуучу не этерге билмей къыйналады. Анга болушмай, абаданла проблемаланы тунчукъдургъанлай барадыла. Алай не заманнга дери? Мен школда ишлегенимде бир жол завуч дерследен къачып тургъан сабийни анасын школгъа чакъырады. Ол жашчыкъны  тиширыу Сабий  юйден алып ёсдюре эди. Ишге кетгенинде, анга юйден киритлени бермей эди: ышанмагъаны ючюн. Къышны сууугъунда… «Манга вокзалны сыйпаргъа болушмайды», - деп жарсыйды ол «ана». Алтынчы классда окъугъан жашчыкъ вокзалны сыйпаргъа керекмиди? Сабийлени проблемалары  аталары–аналары бла байламлыдыла.

Жарсыугъа, бирле  кюч, къоркъутуу бла (проблеманы сылтауун да билирге сюймей), жаш адамгъа айтханларын этдирлик сунадыла. Аллай амал бла ёсе келгенни  тюз жолгъа салгъан бек къыйынды. Анга иги юлгю керекди, жюрегин къыйнагъан затны айтыргъа ышаннгылы адам.

Нек эсе да, бу арт жыллада къыйын сабийлени саны да ёсгенди. Ата-аналаны кёбюсю эрттенден ингирге дери базарлададыла, бир къауумла уа, юйюрлерин кечиндирир ючюн, узакъ шахарлагъа сатыу этерге кетедиле. Балала уа кеслери къаладыла. Устаз атангы не анангы чакъыр школгъа дегенликге, къайдан тапсын ол юйюнде болмагъан анасын?

Аталары уа аллай юйюрледе асламында ичгичиледиле, бир жерде да ишлемейдиле. Сабий а стрессле бла жашайды аллай юйюрде, сора ол аны школгъа чакъыраллыкъмыды?

Хатаны дагъыда бир жаны: школда сабийге не бек эс бурулса да, юйде ичгичи адам бар эсе, андан хайыр чыкъмазлыгъы баямды. Аны аллай къыйын болумдан къутхарыр ючюн, интернатха берген окъуна игиди. Алайсыз устазла, къоншула да ичгичи атаны харкюнлюк зорлугъундан хазна къоруулаялсынла! Школлада уа устазланы совети бла ата-аналаныкъы бирге ишлеселе, сабийге ала хар жаны бла да болушурукъдула, аны хайыры да боллукъду.

Ичгичиле бла наркоманла юйлеринде уруш– юйюш этгенден сора да, болгъан ахчаларын кеслерине къоратып, сабийни ашына–суууна, юсюне–башына   уа къарамайдыла. Аллай юйюрледе ёсген акъылбалыкъ болмагъанлагъа битеу жамауат къайгъырыргъа керекди, зорлукъдан, ачлыкъдан–жаланнгачлыкъдан къутхарыр ючюн шахар, район администрацияланы ишчилерине заманында болумну билдирирге тийишлиди. Баям, къыйын сабийле болмайдыла, борчларын толтурмагъан абаданла уа жетишедиле.