Атомну кючю эркинликге ычхыннганды

1986 жылда 26 апрельде адам улуну тарыхында эм уллу техноген аварияладан бири болгъанды: ол кюн Чернобыльде атом электростанция (АЭС) чачылгъанды. Аны хатасы къуру Совет Союзгъа угъай, талай къоншу къыралгъа да жетгенди, радиацияны заранлы кючюн сынагъан адамланы саны уа къайда кёп болгъанды.

Ол кече не болгъанды?

Биринчиден атом электростанцияны, аны энчиликлерини юсюнден айтайыкъ.

АЭС бек кючлю затды. Сёз ючюн, башха станциялада ток чыгъарча кёмюрню неда газны кюйдюрюп, генераторну чархын къайнар тылпыу бла бурадыла. ГЭС-леде уа аны сууну басымы бла ишлетедиле. Кёмюр неда кёк отлукъ кюйгенлеринден сора жаланда кюл (биринчисинден) бла тютюн къаладыла. ГЭС-ден а жукъ да къалмайды: ары суу келеди, андан суу кетеди.

АЭС-ни иши уа башхады. Анда уран неда плутоний деген материалланы хайырланадыла. Ала уа экилери да бек кючлю энергия бла бирге адамгъа, табийгъатха да заранлы радиацияны да чыгъарадыла.

Алай бла ол кече Чернобыль АЭС-де сынам иш бардырылыргъа керек эди. Аны тамамларыкъ инженерле, станцияда ток ёчюлсе, аны бла мычымай жалчытып башларыкъ система къалай ишлеригин кёрюрге сюе эдиле. Аны этип тебирегенлеринде, кёп да бармай станция тапсыз ишлеп башлайды. Сунмай тургъанлай АЭС-ни тёртюнчю бёлюмюнде реактор терк къызады, ичинде басымы кётюрюлгенден сора уа ол бек кючлю чачылады.

Аны кючю асыры уллу болгъандан, реакторну жыртып атханча алай этгенди. Ичинде жыйылгъан къайнар газла, иссилик да радиация букъуну ёрге атып, хауа бла тёгерекге жайгъандыла. Станцияны башында от ёчюлмей талай кюнню жанып тургъанды, тёгерекде радиация уа къоркъуусузлу мардадан бир ненча жюз кереге ёсгенди.

Сылтаулары

Авариягъа келтирген сылтау жаланда ма буду деп бирин да айтмайдыла. Биринчиден, Чернобыльде АЭС-де орналгъан реакторну аллындан окъуна кемчиликлери бар эдиле. Шёндюгю модельле бла тенглешдиргенде, ол эски, къоркъуусузлукъ системалары артыкъ иги болмагъан автомашинагъа ушай эди. Аны ишинде не аз чурум да хатагъа келтирирге боллугъун белгилей эдиле.

Башха жаны бла къарагъанда, станцияда ишлегенлени да терслегенле бардыла. Сынам ишни тындыргъан инженерле къоркъуусузлукъну жорукъларын сансыз этгенлерине эс бурадыла. Ала кеслерини тергеулерине ышанып, авариялы къоруулау системаны ёчюлтген эдиле, дейдиле.

Бирле уа ууакъ чурумла неда кемчиликле, хар бири да кеси аллына хатагъа келтирмезлик болгъанлыкъгъа, бир жерде бла бир заманда жыйылып, аллай уллу авариягъа келтиргенлерин чертедиле.

Уллу хата

Чернобыль станция чачылгъандан сора Припять сау жан къалмагъан шахар болгъанды. Аны къатында элледен да адамланы, юйлеринден абери алыргъа къоймай, терк окъуна башха жерлеге кёчюргендиле.

Станцияда отну ёчюлтген, ол салгъан хатаны кетериуге къатышхан къадар адам саулукъларын тас этгендиле, ол санда кёпле да ёлгендиле.

Радиация булут Европада кёп къыралгъа жетгенди. Аны ызлары Швецияда, Германияда, Францияда да къалгъандыла. Бир-бир жерледе радиация асыры уллу болгъаны ючюн анда сют, жемиш продукцияны хайырланыугъа чек салгъан эдиле.

Бу авария салгъан заранны ахча бла тергеген къыйынды. Аны хатасын азайтыргъа къоратылгъан ахчагъа бир ненча жангы шахар сюерге боллукъ эди. Бюгюнлюкде да станцияны тёгереги адам жашаргъа жарамагъан жерлей турады.

Башха станциялада аварияла

Жарсыугъа, АЭС-леде аварияла жаланда Чернобыль бла чекленип къалмайдыла. Алай кёп да болмай, 2011 жылда, тенгиз тюбюнде жер тепгенден сора уллу суу толкъун Японияда Фукусима атом станцияны басханды. Аны сууутхан генераторла ёчюлгенлери ючюн юч реактор къызып эригендиле. Чернобыльдеча аллай бир адам ёлмегенликге, тёгерекдеги къудуретге уа ол бек уллу заран салгъанды.

АБШ-да да болгъанды быллай иш: 1979 жылда Пенсильванияда Три-Майл-Айленд станцияда реактор артыкъ къызгъаны ючюн тышына радиация тёгюлгенди. Ол кёп да болмагъанды, алай халкъны уа бек къозгъагъан эди.

Великобританияда «Виндскейл» комплексде 1957 жылда ядерный реакторгъа от тюшюп, хауагъа радиация чыкъгъанды. Ол Чернобыльде станциядан аз эди.

Башха кезиуледе Бразилияда, Францияда, Чехословакияда, Канадада АЭС-леде да болгъандыла тюрлю-тюрлю аварияла.

Чернобыль а битеу дуниягъа белгили болгъанды. Ол не алчы технология да дайым сакълыкъ излегенин, къоркъуусузлукъгъа уллу кёллю болургъа жарамагъанын кёргюзтгенди.