"Ариу умутла бла жашайбыз"

Малкъар халкъны туугъан жерлерине къайтыуну къалай эсгергенлерин Элбрус районну бир къауум абадан адамындан соргъанбыз. Ала сабий болгъанлыкъгъа, кёп затны тутадыла эслеринде.

Ботталаны Ибрахим, Тырныауузда жамауат советни председатели, шахарны сыйлы инсаны:

- Мен ол хапарланы барысын да атамдан, анамдан эшитип билеме. Ала анда юйюр къурагъандыла. Таулуланы барысыныча, аланы да болгъанды ол кюннге дери жашауларыны бир хапарлары, къыйынлыкълары, къууанчлары да. Алай, адам улу болгъан къадарда, юйюрле къураладыла, сабийле да тууадыла. Меникиле да ахшы умутлары бла, иги муратлары бла юйюр къурап, жашап башладыла. Ишлеп, аякъ тирей башлагъанлай, жашау турмушлары онгуна айлана тебиреген эди. Урушда болгъан эр кишилерибиз да къайта башлагъанда, аркъаларын бютюн тик тута, ышаныр адамлары болгъанына къууана, жюреклери тынчая башлагъанларын къуруда эсгериучю эдиле къартла.

Миллетибиз ишчи  болгъаны себепли, кеслерин таныта башладыла башхаланы араларында. Мен а  1951 жылда туугъанма, халкъыбыз бери къайтханда, манга 7 жыл бола эди. Саулай жамауатыбыз бла бирге кёчюп келедиле да, биринчи Кёнделенде тохтайдыла. Анамы арталлыда жюреги тарталмады ол жерге. Кеси огъары малкъарлы болгъаны ючюнмюдю, башха ауузда къыйналып башлайды. Ол кезиуде уа Кёнделенде ырхы келип, жолну да ашап, юй къалар ючюн этилген саманны да жуудуруп кетеди. Атам бла бирге аралары да бузула башлайды. Анам кетерден, атам а, халкъы бла къалырдан, айта болгъандыла бир бирге. Сора атамы къарындашы келеди да: «Охо да, къалайда жаны ыразы эсе да, алайда жашагъыз!» - дейди. Кюнлени биринде бирге орамгъа чыкъсала, тийреден Черкесланы бир юйюрню артха Къыргъызстаннга къайтыргъа хазырлана тургъанларын кёредиле. Ма алай бла, мени юйюрюм да ол юйюр бла бирге Къыргъызгъа къайтадыла да, анда жангыдан жашау этип башлайдыла. Анабызны ыразылыгъы бла Кант районда Дмитриевка элде орналабыз. Анда таулула кёп эдиле. Биринчи болжаллы халда фатар тутуп, бир жылдан а ишлеп, къармашып, кесибизни юйюбюз да болду. Биз бек иги жашагъан эдик анда. Мюлк да къурап, башхаланы араларында сыйыбыз да кётюрюле. Андагъы таулула ёсе келгенибиз билим алыргъа, окъургъа итиннгенбиз. Къуллукълагъа да тюше, миллетлик атыбызны иги бла сакълаялгъанбыз.

Мында атамы къарындашлары ауушхандан сора, абадан къарындашыны жашы бизни къайтырыбызны тилейди. Биригип, жаланда мени атам къалгъан эди да абадан болуп, бир жерде бир бирге тутхучлукъ эте болуша жашарыбызны тилейди. Атамы уа, ол заманда жыл саны да келе башлагъан эди да,  туугъан жерине  тартханын бир да букъдурмаучу эди, къууанып, ыразы болады. Мен да анга угъай деялмай,уллу ферманы таматасы болуп тургъанымлай, нени да къоюп келдик.

Мында да бек иги тюбегендиле. Ишлерим да тюзелип, ариу да кёрдюле. Арталлыда сокъуранмагъанма. Фатар да бердиле, жашау жолгъа бла ишге да тюзетдиле. Бюгюн-бюгече да миллетиме къайтханыма, халкъым бла бирге болгъаныма къууанама. Жашау нёгерим Роза бла тёрт къыз ёсдюргенбиз. Онбир туудугъубуз бардыла. Тауларымда жашагъаныбызгъа насыплыма!

Мырзоланы Идрис, Быллым элни жамауат жашаууну келечиси:

- Бери къайтыргъа хапар чыкъгъанда, барыбыз да биригип, бир оноугъа сыйынып, Кавказыбызгъа алай тебирегенибиз мени эсимдеди. 10 - жыллыкъ сабий болсам да, абаданланы къууаннганлары, аланы бир бирлерин алгъышлап жилягъанлары эсимдедиле. 1958 жылда къайтабыз. Атам  анам да чегемлиле болгъанлыкъгъа, къалай эсе да сайлап, Быллымгъа келдик жашаргъа.

Ол заманда бу элде шахтала ишлей эдиле. Андан чыгъаргъан кёмюрню Тырныауузгъа комбинатха ташыгъандыла.Элни аты да анга кёре болур, Угольный деп, алай эди.  Мында школгъа барып, билим да алып башладым. Бизни бирикдирип бир класс жыйгъанларында,  сабийлени араларында 3-5 жыл башхалыкъ болгъанындан сора да, кимибиз къазакъча окъугъанла, кимибиз къыргъызча, кимлерибиз а орусча окъугъанла болуп жыйылабыз. Арталлыда окъууу болмагъанла да тюшедиле классыбызгъа. Биринчи устазыбыз Ахматланы Ханапий Пакович  огъурлу, акъыллы адам болгъанды. Ол бизни 4-чю классха дери окъутхан эди. Кеси да ветеран, урушну юсюнден кёп хапарла айтханды бизге.  Биринчи жылларыбызны мен алай эсгереме. Аякъланыр ючюн, бир кесек заман керек болгъан эсе да, ариу кеси жерибизде тирилип, башыбызны  келишдирип,  юй-кюн болгъанбыз.

Бюгюнлюкде  толу юйюбюзде  сабийлерибиз бла туудукъларыбыз бардыла. Аллахха минг кере шукур, жашагъан жерибизде да даражабызны, сыйыбызны кёредиле. Биз иги миллетбиз, ариу тилли, жууаш. Мындан ары да башха халкъланы  араларында кючюбюзню, бирлигибизни азайтмай, къарыусузгъа болуша, артхаракъ къалгъаныбызгъа къол узата барырыбызны сюеме. Жаш тёлюбюз бизни аталарыбыз бла аналарыбыз сынагъанны сынамасынла. Алай  ол тарыхыбызны унутулмаз жылларын да сансыз этмезлерин тежейме. Ахшы жашаугъа кёлленип, тири, саулукълу жашарларын тилейме. 

Этезланы Фатимат, Элбрус районну Отарланы Омар атлы краевед музейини таматасы:

- Музейибиз 2002 жылда  Элбрус районну Къулийланы Къайсын атлы маданият юйюнде къуралгъанды. Саулай районну тарыхына эс бура, миллетни тарыхын жыйгъанбыз. Таулу халкъны бушуу кюнюне,  8 мартха, жораланнган, байрам кюнюне, 28 мартха да, жораланнган кёрмючлерибиз бардыла. Ары жамауатны эсгериулерин, аланы шагъатлыкъларын жыябыз. Халкъыбыз туугъан жерлерине къайтып келгенинден сора жашау турмушун къалай къурап башлагъанына уллу эс бурулады ишибизде. Нек десегиз, ол бизни тарыхыбызды.

 Школлада устазла жыл сайын сабийлеге къуру айтып къоймай, келтирип бизни музейдеги экспозицияла бла да шагъырей эте турсала, бек иги боллукъ сунама. Энди алай этген устазла да бардыла, алай бири бирине юлгю бола, музейдеги шагъатлыкъла бла шагъырей эте турсала жаш тёлюню, тарых ызыбыз жыллагъа сакъланырыкъды.

Мынада уллу залыбызны бир жанында кёчгюнчюлюкде бла андан къайтхан жылларыбызны ичинде этилген ишле бла атламла суратланадыла. Къагъытлы, шагъатлы билдириуле басмаланадыла. Бир 25 жылны ичинде айныу ызыбызны ачыкълайды бу къабыргъадагъы экспозиция. Залны бирси жанында уа окъууда, билим алыуда, билим бериуде, илмуда, искусствода бла къол усталыкъда бизни адамларыбызны бийик жетишимлерин ачыкълагъан, алагъа шагъатлыкъ этген шартла суратланадыла. Акъыллы, билимли, ётгюр халкъ болгъаныбыз ючюн, махтаугъа тийишлилерибиз да бек кёпдюле.

Хар жылдан мартда болгъан тарых кюнлерибизге жоралап  кёрмючле къурайбыз. Бусагъатда  малкъар халкъны Ата журтуна къайтхан къыраллыгъы  къайтарылгъан байрам белгиленирикди да, миллетибиз не заманда жашасын, жашнасын! Заманланы теренинден сакъланып келген адет-тёрелерибизни мындан ары тёлюлеге ётдюралырча кюч да, акъыл да тилейме жаш тёлюбюзге. Бир тёлю да сынмасын, ачымасын! Таулу халкъны  ёзден адетини жорукъларына тийишли болуп жашарча саулукълула болсунла.