«Ауруу тереннге кетсе, анга мадар тапхан къыйынды»

Бусагъатда жукъгъан, халкъда кесекле деп къоябыз, ауруугъа боялып, юйюрде бири ауруду эсе, барысына да жугъуп, кёпле къыйналадыла. Жарсыугъа, бир ненча кюнню къыздырмасы бийик болуп, ызы бла  терк окъуна ауруу ёпкелеге, солуу ызларына кёчеди. Быллымны амбулаториясыны жаш терапевти Къудайланы Хасанны къызы Лида бла ушакъда биз эллилени бу ауруу бла халлары къалай болгъанын сурагъанбыз.

– Лида, бусагъатда бу жукъгъан аурууну  жайылгъан кезиуюдю. Ол жаланда жаз башында  алаймыды?

– Болум ахыр тёрт жылда да сагъайтады. Мен аны коронавирус  инфекция бла байлайма. Кертисин айтсам, бу ахыр бир ненча жылда адамла, ковидни заманында бегирек къыйналгъанмы болурла, аурусала, терк-терк бизден болушлукъ излейдиле. Алгъын алай тюйюл эди. Баям, къоркъа болурла. Диспансеризациягъа алгъын эс бурмаучу эдиле. Энди уа, аны кезиулю урумун да сакъламай, кеслери алларына келгенле боладыла. Тинтиуле бардырып, чархында кемчиликле, витаминлени къаллай тюрлюлерин жетмегенин да ачыкъларгъа сюйгенле бардыла. Дагъыда республикада онкология жаны бла аурууланы кёп ачыкъланнганларындан да къоркъа болурла.

– Бусагъатдагъы вирус ковидни бир тюрлюсюмюдю?

– Аны женгил формасыды дерге боллукъду. Бусагъатда аны ачыкълагъан тест ызла бардыла. Иммуноглобулин G,M,A,E дегенча къан тинтиуле терк ачыкълар онг бередиле. Нальчикдеги ишчи коллегаларым бла къуруда байламлыкъ жюрютеме да, ала айтып билеме. Кёп болмай ковид ачыкъланып, заманында багъыу этилип, саусузну къутхаргъандыла.

– Аны аурууун ачыкълау, багъыу тохташдырыу да не тюрлю къуралгъанды? Бюгюнлюкде халы къалайды?

– Саусузуму бийик къыздырмасы болгъанды. Тамагъы ауруп, ауузу къургъакъсып, къарыусуз бола эди. Терлеую да къыстау болуп, биринчи эки кюнню алай къыйналгъанды. Кеси аллына вирусха къажау дарманла ичип кюрешгенликге, ала болушмагъандыла. Артда, солуу алалмай къыйналып башлагъанында уа, бизден болушлукъ излегенди. Терк окъуна тинтиуле бардырып, пневмония болгъанын ачыкълагъанбыз. Нальчикде пульмонологиягъа салып, болушлукъ этгендиле. Бусагъатда, Аллахха шукур, халы игиге айланнганды.

– Сиз къарагъан участкада ненча адам барды?

– 1200 абадан адамгъа къарайма. Андан сора, мобильный бригадам бла бирге бедикчиле бла лашкутачылагъа барып, алада диспансеризация халда тинтиу, багъыу ишле бардырабыз. Аланы алыкъа врачлары болмагъаны себепли медсестралары бла байламлыкъда тамамлайбыз ишибизни.

– Къаллай чырмаулагъа жолугъасыз саусузла бла ишигизде? Бизникиле къачан да кеслерини саулукъларына артыкъ эс бурургъа сюймегендиле.

– Жарсыугъа, абадан адамларыбыз ковидни заманында бир кесек къоркъгъан эселе да, юйлеринден кетип, тинтиу, багъыу алыргъа сюймеулерине тюбейбиз. Ала бла энчи иш бардырыргъа тюшеди. Жыл саны келген адамлада гипертония, атеросклероз тохташдырылгъан саусузгъа багъыу халда узун заманны ичерча дарманла жазып кетсек, ол аланы бир ыйыкъны ичеди. Сора халы бир кесек тюзелгенлей, тохтатып къояды. Алай, биягъы бир ненча кюнден къан басымы кётюрюлюп, къыйналып башласа, дарманла жарамайдыла деп, багъыуну кеслери алларына тохташдырадыла. Ол заманда алагъа ангылатыу ушакъла бардырып, жангыдан дарманланы аслам  заманны ичерлерин тилерге да тюшеди.

– Ахыр кезиуде къаллай аурууланы кёбейгенлерин эслейсиз?

– Онкология ауруула, диабет кёп ачыкъланады. Мен аны медицина ачыкълауланы амалларыны игиленнгени бла байлайма. Кюнден-кюннге бу жаны бла уллу ишле бардырыладыла. Алимле, бийик жетишимлеге жете, Россейде да медицина багъыуну уллу атламла бла алгъа барыуу хакъды. Адамланы чархларында керекли витаминлени тохташдырыу  бек магъаналыды. Тинтиуледен сора, чархына жетишмеген витаминлени хайырланып,   аны халын игилендирирге болады. Андан сора да, жюрек-тамыр ауруу бек жайылгъанды.

– Аны сылтауу недеди?

– Алгъын, биз къартлыкъ бла келгеннге санаучу ауруула энди иги да жаш болгъандыла. Бусагъатда 25-30-жыллыкълада окъуна жюрек ауруулула кёп ачыкъланадыла. Инсульт бла инфаркт кёплени жашауларын юзгендиле. Сылтауу адамны харкюнлюк жашау халындады, низамында. Аз къымылдай эселе, кёбюсюнде олтуруп ишлей эселе, анга дагъыда тютюн бла ичги да къошулса, артыкъ ауурлугъу да болса, жюрек бу зорлукъгъа чыдаялмайды. Аны себепли  эм алгъа саулукъгъа заранлы къылыкъладан къутулургъа, ашны тюзетирге, тузну аз хайырланыргъа, амал бар эсе уа, къошмазгъа, таза хауада кёп жюрюрге, къан басымны  ёнчелеп, аны эсепде тутаргъа буюрабыз. Алай холестерини мардадан бийик эсе, анга дарманла  бла  багъыу этерге керек болады. Была барысы да тамамланыр ючюн а, кеслери алларына юйде багъыу этип  кюрешмей, заманында келип, тынгысыз этген затларын врачлагъа билдирирге керекди.

– Къаллай витаминле керекдиле адамгъа?

– Былайда барысына да бирча айтыргъа жарамайды. Хар бирини жашау, ишлеу халы башхады. Къоратхан кючю, чархыны излемлери да энчи тохташдырыладыла. D,C, железо витаминлени  кемчиликлери, багъыуну тюз эм хайырлы толтурур онгла бермейдиле. Аны себепли бир жылгъа эм азындан бир кере, ахшысы уа, эки кере да диспансер тинтиулени ётерлерин тилейме.

– Дарман ичерге сюймегенлени уа аш бла жалчытыр амаллары бармыды чархында витаминлени?

– Болмай а, ашлары тюз келишип, тохташдырылыргъа керекди. Бир кюннге 400 грамм кёгет бла жемиш ашалыргъа тийишлиди. Бизникиле жаулу ашла, эт, тылыдан ашла ашаргъа тюзелипдиле. Чабакъны уа артыкъ кюсемейдиле. Ол а чархха бек хайырлыды. Абаданла болсун, сабийле да ыйыкъгъа эки кере чабакъ ашасала игиди. Этни уа бир, эм кёбюнде уа эки кере.

– Сагъынылгъан аурууланы эртте ачыкълау бла байламлы къаллай онгларыгъыз бардыла?

– Биринчиден, таматаларыбыз Тилланы  Хабибуллах Ильясовичге бла Тилланы Айшат Ильясовнагъа уллу ыразылыгъымы билдирирге сюеме, бизге ыйыкъгъа бир кере лаборатория тинтиу этерча амал къурагъанларына. Элли адамларыбызны келип  мында къан берирча  онглары болады. Андан сора, маммография бла флюорография этер онгубуз да болады. Саусузланы кёбюсюне ол уллу болушлукъду. Кесибизни ишлеп тургъан лабораториябыз болса да, бек сюерик эдим. Саусузну багъыуда заманны тас этмей, терк ачыкълау, заманында багъыу магъаналыды.

– Бюгюнлюкде муратынга жеталгъанмыса?

–  Энди хар адам да мурат эте болур гитчелигинде. Алай мен дерматовенеролог болургъа сюйгенме. Атам ыразы болмагъанындан сора, терапияны сайлагъанма. Жыйырмагъа жууукъ жыл мындан алгъа ара шахарда Н.И. Пирогов атлы медицина университетни жетишимли бошап, Н.Ф. Филатов атлы больницада интернатурада окъуй туруп, ишлеген да этала эдим. Артда  республикагъа къайтханыма да сокъуранмайма. 

Бир саусузума болушала эсем, насыплы болама. Алай окъуууму уа тамамы бла тохтатып къоймагъанма. Жюреклеге багъыу  жаны бла  усталыкъ алыргъа сюйгеним ючюн, диагностиканы тынгылы биле турама. Кесим кардиограммаланы ачыкъларгъа юйренеме. Бу жаны манга къачан да сейирди. Сабийликден да жашауда юлгюм атамы эгечи Къудайланы Шамсудинни къызы Фатимат болгъанды. Ол Кёнделенни больницасында медсестра болуп кёп жылланы ишлейди. Аны тутхан ишине сюймеклиги бла жууаплылыгъы  бу усталыкъны сюйдюрюп, жашау жолуму сайларгъа себеплик этгенди.