Адабият дерследе

Биттирланы Асият  Тырныауузну 5-чи номерли гимназиясыны малкъар тилден бла адабиятдан устазыды. Ол абадан класслада окъутхан устазлагъа болушлукъгъа адабият дерсине хазырлагъан материалын бизге жибергенди. Биз да аны басмалай, кёпле хазыр иш бла хайырланырла деп умут этебиз.

Белгилисича, быйыл биз, 9  майда Уллу Хорламны 80 - жыллыгъын белгилерикбиз. Къыралыбызны миллетлерини келечилери, ол Хорламны келтирир ючюн, къанларын-жанларын аямай, уруш этгендиле. Ол санда Къабарты-Малкъарны жигит уланлары да болгъандыла.

Къабарты-Малкъарны махтаулу жашларындан бирлери - Къулийланы Къайсын бла Алим Кешоков Чегем сууну боюнунда, бири – огъары, бирсиси уа тёбен жанында туугъандыла.

Аны юсюнден Алим Кешоков кесини чыгъармачылыгъында айтханды. Туугъан жерин багъалай, ийнакълай да жазгъанды.

«Алим Кешоков,  – дегенди Къайсын да - чыгъармачылыкъ ишде жангы жолну ызлагъан, аллай жазыучуду. Аны ауазын къыралыбызда эшитгендиле, андан тышында да биледиле. Жазыучу кесини жашауундан да бек сюйген халкъыны намысын кётюргенди.

1940 жылда  Къайсын, аскерге чакъырылып, парашют бёлюмде къуллукъ этип башлайды. Ол Прибалтикада эди, Старая Русса  шахарны тийресинде. Гитлерчи фашистле уруш ачхан кюнледе окъуна къазауатха кирип, Къайсын болгъан къауум Чегет Дунайны кёпюрюн чачдыргъанды, душман танкланы алларын тыйгъанды.

Андан башлап, душман кьыралны чеклеринден тышына чыкъгъынчы, ол урушда болгъанды, Къайсын, сермешлени биринде ауур жаралы болуп, госпитальгъа тюшгенди. Сау болуп, кесини аскер бёлюмюне къайтхандан сора, ол элли биринчи аскерни «Ата журтну жашы» деген газетинде фронтчу корреспондент болуп  Сталинграддан Севастопольгъа дери баргъанды. Айтхылы Сиваш, Перекоп къазауатлада  кишилик, эрлик, тёзюмлюлюк къалай сыналгъанын кёргенди.

Малкъар поэт кесини поэзиясында къыйын сермешледе артха турмагъан, ёлюмню аллында элгенмеген,  батыр адамланы сыфатларын къурагъанды. Кюйсюз урушну кюнлеринде уа поэт «Палах келгенде» деген назмусун жазгъанды.

Алим Кешоков Уллу Ата журт урушну жылларында жигитлик юлгюсюн кёргюзтгенди, кёп аскер саугъагъа тийишли болгъанды. «Алим Кешоков керти да халкъ жырчыды,- дегенди Николай Тихонов, – ол ачыкъ сезню да, чамны да сюеди, аны бла бирге кесини жюрек сырын жыргъа сала да билгенди».

Алим Кешоковну  чыгъармаларында  жашаугъа терен сюймекликни, тамблагъы кюннге ийнаныулукъну кёребиз.

«Алим Кешоковну назмулары жашауну керти  суратлайдыла. Алада баш жерин, назмуларыны сюжетлери угъай, поэтни ич дуниясы алады. Назмула терен магъаналыдыла, сейирдиле.  Аны себепли, ала миллет литератураны чегинден чыгъып, битеу халкъ хазнагъа айланнгандыла»,- дегенди Сергей Баруздин.

1946 жылда, уруш бошалгъанда, анда алгъан жараларындан къатышып, Къайсын Москвагъа къайтхан эди. Мында аны иги таный эдиле, Ата журту жалгъан дау бла сыйырылгъан таулу поэтге не бла да болушургъа хазыр эдиле. Аны Москвада къояргъа оноу да этгендиле. Алай Къайсын  халкъым къайда эсе да, мен да анда болургъа керекме дегенни айтып,  жолгъа чыкъгъан эди. Ол артда  Къыргъызстанны ара шахары Фрунзеде онеки жыл жашагъанды.

Андан къайтхандан сора Къайсын «Халкъыбызны бек иги кюнюнде айтылгъан назмусун» жазгъан эди.

Кавказны эки уллу поэти Къайсынны  бла Алимни шуёхлукъларыны юсюнден энчи айтыргъа тийишлиди. Уллу Ата журт урушну кезиуюнде Кешок улуну, Къулий улуну да уруш этгенлени ал сатырларында терк-терк кёре тургъандыла солдатла. Редакцияны иши бла бара эдиле ала ары. Урушда чабыуулгъа да бирге кётюрюле эдиле. Аллай чабыуулланы биринде Къайсын жаралы болгъанда  Алим аны къоюп кетмегенди. Аркъасына кётюрюп, госпитальгъа жетдиргенди.

«Къайсын Севастополь тийресинде жаралы болгъан эди. Мен, аркъама кётюрюп, аны госпитальгъа элтген эдим, - деп жаза эди эсгериуюн Алим «Вершина вела к вершине» деген статьясында. -   Аны къаны мени кийимлерими алай къызартхан эди, ол къан меники  неда тенгимикм  болгъанын билир онг жокъ эди. Аныча, жаралы болгъан жыйырмагъа жууукъ адам бла бирге аны бир полуторка машинагъа салдыла. Мен саламлашып, кете тебирегенде, алайлай Къайсын юсюнден сыдырып алып: «Сау-эсен кийип айлан! -деп, плащпалаткасын манга атды».

 Аны юсюнден назму жазып, Кешоков  аны Дон тюзлеринде фронтчу тенглерине окъугъанын унутмай эсгере, былай айта эди Къайсын: «Солдат, аркъасына кётюрюп, жаралы тенгин элте эди. «Къой тенгим, кесинг жоюлургъа боллукъса, къой мени. Тенг берилмегенди насып экибизге. Къой мени!» – дей эди тенгине жаралы солдат. Алай ол аны кесин къоюп кетмегенди. Душман отну тюбюнде сюркеле, тенгин къутхаргъанды».

Алим адепли, акъыллы, керти адам болгъанды. Сёзюнг бла ишинг бир бирни тутаргъа керекдиле, деучю эди. Аны себепли жазгъан болур эди кеси заманында Къулийланы Къайсын: «Мен кёп жылланы таныйма Алимни, шуёхлугъубуз бла ёхтемленеме. Нек десенг, ол хар кимге да жаланда болушургъа сюйген, огъурлу адамды. Жарыкъ кёллюдю, башхаланы да кёллерин кётюрюрге кюрешеди», - деп.

«Уллу поэт болур ючюн, айхай да, уллу фахму азды. Адамлыкъ да керекди. Тынгысыз жюрек да. Къулийланы Къайсын ма аллай поэт эди. Ол, къуру малкъар халкъны угъай, битеу да халкъланы поэтиди», - деп жазгъанды къабартылы поэт Борис Кагермазов.

«Сен мени къууанчым эдинг, Къайсын, битеу дунияны да жарыгъыча. Къууанч эдинг дуниягъа. Сени сёзюнг дуния башында эшитиле, саулай дунияны къууанчха юйретеди», - дегенди Михаил Дудин.

Къулийланы Къайсын кёп кере айтыучу эди къабартылыла бла малкъарлыла къарындашладыла, ёмюрден бери шуёхлукъда жашагъандыла деп. «Жашагъаным ючюн мен Алимге борчлума. Биз бир бирге къалай болгъан эсек да, халкъларыбыз алай болургъа керекдиле», - дей эди ол.

Битеу дуниягъа айтылгъан жазыучуларыбыз бизге къойгъан юлгюню биз да сакълай, эки миллетни арасында шуёхлукъну тас этмей жашасакъ, ала бизге ыразы болурла. «Къадар кеси алай буюргъанча, биз – тау жырны эки

Алайды да, фахму ёлмейди, огъурлулугъ а  унутулмайды. Сыйлы болсун, огъурлулукъдан толсун Алимни бла Къайсынны ёсдюрген жер. Аллай адамларыбызны эсгере, абадан классланы дерслеринде, адабият ингирледе сабийлеге шуёхлукъну чынтты юлгюсюн кёргюзтюуню тюзге санайма.