Эки сюйгенни къадарлары

Сюймеклик жырла   адамны жюрегинде жаннган отну жилтинлерин тышына тёкгендиле не заманлада да. «Ах, къалай ариуду бу сюймеклик деген сезим»,-деп, жюреклени къалтырата эдиле. Алагъа тынгылай: «Къаллай бир ариу сёз барды. Тейири къылычы кибик, ненча тюрсюнлю. Къалай байды бизни тилибиз»,-деп, ёхтемленесе.

Жырланы кёбюсю уа, жашауда бола тургъаныча къууанчдан башланып, жарсыулу бошалгъандыла. Алгъа  къууандыргъанды,  къанат битдиргенди, кёкге учургъанды. Ызы бла уа, къара булут кюнню жапханча, къарангы этгенди.

Эки жаш адам бир бирлерин сюйюп, жашау къураргъа тебиреселе,  алагъа къажау халкъда жюрюген бир-бир тёреле, адетле неда къарангылыкъ,  жахиллик уллу чырмау болуп сюелгенди. Ала аны унамагъандыла. «Ол жарлыды, харипди, санга тийишли тюйюлдю»,-деп, неда башха сылтаула айтып.

Болсада бир-бирде, сен излегеннге чюйре тюшсе да, халкъда жюрюген адетни тутаргъа керек эди. Алайсыз намыс-сый сакъланмагъанды. Бизде уа анга энчи эс бурулгъанды.

Бу хапарыбызда башында сагъыннган шартлары болгъан бир сюймеклик жырны юсюнден айтайыкъ. Ол къачан, къалай бла этилгенди.

Совет власть тохташхан жыллада Тау Артындан Холамгъа Петро деп бир эбизе жаш келеди. Ол агъач уста эди. Адамлагъа  столла, шинтикле, ундурукъла ишлегенди. Кеси уа эки жашлары бла бир къызлары болгъан юйде тохтайды. «Адам аны суу орунуна окъуна ичер эди»,-деп, таулулада аллай бир сёз барды.  Бир да болмагъанча ариу  тиширыугъа айтхандыла алай. Къыз да аллай бир мёлек сыфатлы жан эди.

Жыйырма жылы толгъанды кесине да. Элде намыслары-сыйлары жюрюген жашла, бир бирлерине ал бермей, тилегендиле. Болсада къыз аладан бирине да бюсюремегенди.

Къарындашла аталары бла колхозда урунадыла. Эрттен кетедиле ишге, ингир кеч къайтадыла. Аналары да юйню сакълап тура болмаз эди.

Эибзе  жаш бла къыз терк-терк кеслери къала тебиредиле. Бир бирлерин жаратадыла. Арада уллу сюймеклик болады. Была экиси да жашыртын, бирге жашап тебирейдиле. Бир кесек заман озгъандан сора,  къызда тюрлениуле башланадыла,  къарны болгъаны билине тебирейди. Элде уа  хапарла чыгъа башлайдыла.

«Эгечибиз бетибизни жойду, орамгъа чыкъмазча этди»,-деп къызны къарындашлары быланы экисин да ёлтюрюрге оноу этдиле. Аны уа аналары  сезеди да, къызына билдиреди. Эки сюйген Тау Артына къачаргъа акъыл этедиле. Алай бирден чыгъалмайдыла. Къалай болса да, къыз жашны къутхарады.

Петро ыфчык бла аууп, элине кетеди. Бир  къауум кюнден а была Нальчикни базарында тюберге оноушадыла.

Алай ол умутлары толмадыла. Къарындашладан бири ишге бармай къалады. Анасына: «Сени жууукъларынг чакъыргъан эдиле. Не жумушлары бар эсе да бар да, бил да кел»,-дейди.

Анасы кетгенлей, ушкогун жерлейди, аны алып арбазгъа чыгъады да, эгечине: «Бери кел»,-деп къычырады. Ол сагъатда уа къыз тылы ийлей болады. Тылы, ун жугъу къолларын да иги сыйпамай, не жумушу болур деп, тышына чыкъгъанлай, бир аягъын босагъаданы тышына салып, экинчисин ётдюрейим дегенлей, къарындашы ушкок бла атып, тюз ёшюнюнден уруп, эгечин алайда къаплайды.

Эгечин ёлтюрген жаш он кюнден тёшек болады. Андан сора жыл чакълы жашап, термилип ёледи.

Эбизе жаш а, нёгерле да алып, айтхан заманына Нальчикге базаргъа келеди. Излей кетип къызны тапмагъандан сора, бир холамлыгъа тюбеп, андан хапар  сорады. Ол да ишни  болушунлай айтады. Аны эшитгенде, битеу базарны къаратып, жаш къычырыкъ этип, кесин жерге тюйюп, кёп жиляды. Ахырында аны нёгерлери алып кетдиле алайдан.

Бу жыр ма ол эки сюйгенни юсюнденди. Сюйгени Тау Артына кетгенде, аны къыз кеси  этген эди. Тенг къызына жазып бергенди. Жыр уллу,  узун жыр эди. Болсада биз мажаралгъаныбыз буду:

- Тюбюнгдеги тор атынг,

  Чабып тебирейди, чап десенг.

Ой, сени ананг бир ачыу тапсын,

Сени манга ачыугъа тапды эсе.

Стол юсюнде машинам,

Сюйгеним алды, ой аны.

Ол къалгъанладан тапчыкъ эди,

Сюймей не этейим, къой аны.

Стол юсюнде машинам,

Мен аны эрикгенден бурама,

Эсиме тюшсенг,  жилягъан,

Жырлагъан да эте турама.

Аллымда эки чуругъум,

Ала чырылдагъан тауушдан,

Сюйгеним кетди ол Тау Артына,

Ол къалай ауар ауушдан.

Таулу къыз бла эбизе жашны араларында  бар эди ариу сюймеклик. Ариу башланды, ахыры жарсыулу бошалды.

Жырны уа, къызны адамларына хурмет этип, холамлыла халкъ Азиягъа кёчюрюлгюнчю жырламай тургъандыла. Биринчи кере анда айтып тебирегендиле.