Малкъар жолу

Къайсы тау ауузгъа барсанг да, хар бири да - ариу, сейир, тамаша. Хар биринде да бийик къаяла, ариу ёзенле, чокъуракъ тамычылы чучхурла, къаяланы жырып, тауладан ёзенлеге жортхан череклери. Аланы хар бирине да эс бура бараса. Алай болгъанлыкъгъа, хар бирини да бир энчилиги барды. Сёз ючюн, Малкъар ауузунда узунлугъу километр болгъан тоннель.

 Уллу къаяны тешип, ичи бла эки улоу бирден эркин ётерча жол этген алай тынч иш тюйюлдю. Болсада, кёз ‒ къоркъакъ да, къол ‒ батыр дегенлей, иш бир башланса, бошалгъан да этеди.

Алгъыннгы жолу уа тюз да къая ырбыны бла барады. Тюп жанына къарасанг, Малкъар черегин кёресе.  Баш жанына къарасанг а, къысыр къаяланы чукуйлары акъ булутладан да бийиклеге чыгъа.

Бурун заманлада уа бу жол суу жагъа бла баргъанды, аны кюнлюм бети бла.  Бир-бир жерледе аны эски ызлары сакъланнгандыла. Шёндюгю жанына уа къачан, къалай ётгенди. 

Жолну къурулушуну эм анда ишлегенлени юслеринден кёп хапарла, таурухла жюрюйдюле. Эшитгенле къошхан, къоратхан да эте болурла. Кертиси уа къалай болгъан болур, къачан, къалай эм кимле ишлегендиле ол жолну. Ол да миллетибизни тарыхыны бир бетиди. Бу хапарыбыз аны юсюнденди.

Ара архивде аны юсюнден къагъытлагъа къарай, бир къауум документ табама. Алагъа жюз бла жарым жыл болады. Биринде былай жазылады: «Огъары Малкъарны старшинасына жамауатны жыйып, жол ишлеуню юсюнден вопросну салыргъа, эл къаллай бир ишчиле эм ырысхы бла эталлыгъыны юсюнден шарт билдирирге. Этилген оноугъа уа жыйылыугъа келгенлени хар бирине да къол салдырып алыргъа».

Бу къагъыт 1883 жылда 8 декабрьде Терк областыны Нальчик округуну начальнигинде Малкъар жамауатны старшинасына келгенди. 

Ол заманда  Малкъар жамауатны старшинасы уа Абайладан болгъанды. Ол а быллай жууап къайтаргъанды: «Сизни предложениягъызгъа кёре жамауат жыйылыу болгъанды. 474 къол кётюрюрге эркинликлери болгъан юйде иелеринден жыйылыугъа 364-сю къатышханды. Оноугъа кёре жолну къурулушу 1884 жыл жаз башында башланыргъа боллукъду».

Баям, жолну къурулушу айтылгъан кезиуде башланнган болур эди. Нек дегенде  архив документлеге кёре  1884 жылда 11 майда Огъары Малкъарда Къашхатауну келечилери да къошулуп, жыйылыу болады.

Ол заманда Къашхатауну оноу этген органы болмагъанды, Малкъарны правленини оноууна къарагъанды. Аны келечилери Малкъарда жыйылыугъа андан къатышхандыла. Анда 600 къол кётюрюрге эркинликлери болгъан юй иеледен 450 адам болгъанды.

Жыйылыугъа келгенле жолну къурулушун бардырыргъа жолгъа кирип ишлерге подрядчы табаргъа, кеслерини араларындан юч ышаннгылы адам айыргъандыла. Ала бу адамла болгъандыла: Абайланы Асламурза хажи, Кюйгенланы Геуюрге эи Темуккуланы Омар.

Аланы кеслерини оюмларына кёре, жолну къурулушун бардырыргъа подрядчы табып, аны бла келишим этерге жамауатны атындан эркинликлери болгъанды. Аллай табылмаса уа, жолну эл кеси кючю бла ишлеригини юсюнден билдиргендиле.

Къагъытха Абайланы Гергъокъ кеси эм 450 окъууу болмагъан адам ючюн къол салгъанды. Ол кезиуде Малкъар жамауатны старшинасы Шаханланы Шаухал болгъанды.

Подрядчыгъа Харлампий Панайотович Муратанов деген бир саудюгерчини тапхандыла. Баям, жол ишлеуде керекли затланы асламысын ол мажарып тургъан болур. Бир-бир къагъытлада ол адам жолну къурулушуна Тифлисден окъуна кёп ушкок от (порох) келтирип тургъаныны юсюнден айтылады.

Ушкок отну башха жерледен да мажарып тургъандыла. Сёз ючюн, 1889 жылда Малкъар жамауатны ол замандагъы старшинасы Айдаболланы Азнорну ышаныу къагъыты бла Георгиевскде артиллериялы складладан ол затны Айдаболланы Зауурбек келтиргенди. Ол Азнорну гитче къарындашы эди.

Алайды да ол заманнга кёре, жолну къурулушу къуруда бир жылны ичинде бармагъанды. Анда къурулушну барыуу бюгюнлюкде да тауусулмагъанды. Кезиуден кезиуге ремонт ишлери бардырыладыла.

Архив документлеге кёре Огъары Малкъарны жолу 1884 жылда ишленип башланнганды. Анга шагъатлыкъ этген дагъыда бир къагъыт барды. Ол да неди дегенде, жолда ишлегенлени атлары, тукъумлары жазылып къагъыт табылгъанды. Анда айтылгъаннга кёре, 1884 жылда Огъары Малкъарны жолуну къурулушунда 25 адамдан къуралгъан 22 бригада ишлегенди.

1884 жылда 11 майда бардырылгъан жыйылыуда этилген оноугъа кёре уа, жолну къурулушуна 40 минг сом ётдюрюлгенини юсюнден да айтылгъанды.

Алайды да, архив документле билдиргеннге кёре, Огъары Малкъардан тюзге келген жолну къурулушу 1884 жылда башланнганды. Ол башланнганлы быйыл 141 жыл болады.

1892 жылда окъуна Муратанов Тифлисге барып, анда артиллериялы складладан жолгъа деп ушкок от келтиргенине шагъатлыкъ къагъыт барды.

Башында айтханыбызча, Огъары Малкъарны жолу миллетибизни тарыхыны бир бетиди да, аны юсюнден билгенибизни айтдыкъ.