«Ата-ана, устаз да биригип, сабийни кеси тилибизни дуниясына толу къошууну тюзге санайма»

Тырныауузну 1-чи номерли лицейини малкъар тилден бла адабиятдан устазы Отарланы Ахматны къызы Джаппуланы Жулдуз сайлагъан усталыгъына бир ёмюрню жарымын жоралагъанды. Шахар школда сабийлени ана тилге юйретиуде аны къыйыны уллуду. Биз бюгюн аны бла шахарда жашагъан сабийлени ёз тиллерини билиулери къалай болгъаныны юсюнден ушакъ этебиз.

- Жулдуз Ахматовна, бюгюннгю сабийлени бла бир жыйырма жыл мындан алгъа окъугъанланы тенглешдирсегиз, ана тиллерин билирге итиниулери бла байламлы не айталлыкъсыз?

- Алгъын сабийлени жыл санларына кёре, акъыллары бла айныулары, сейирлери бла онглары келишген эте эдиле. Тюздю, жаланда китапла бла хайырлансала да, китапханалагъа жюрюучю эдиле. Программадан тышында жумуш берсем да, аны, бири къалмай, толтуруп келиучюлери эсимдеди. Бусагъатдагъы сабийлени алып айтсагъ а, амаллары да, онглары да алгъындан эсе -кёп, алай кёбюсюню сейирлери уа арталлыда къалмагъанды. Нечик аламат онглары барды бусагъатда! Интернетде эсе алай, газетледе, журналлада, классдан тышында дерследе да сейирлери болса, билим алаллыкъдыла. Ол къуру ана тилни юсюнде келген жарсыу тюйюлдю. Тиллерин билиуню айтханда уа, былайда сабий терс болмаз деригим келеди. Аланы, алгъынча, къаты юйретген анала аздыла. Намысха, къылыкъгъа да бир кесек сууукъ кёзден къарай барадыла.

Устазлагъа, бютюнда ана тилден окъутханлагъа ананы, юйюрню болушлукълары бек керек болады. Устазны  даражасын сабийни кёзюнде, аны юйюрюнде кётюрюрге керекдиле. Адетлеге бла тёрелеге да юйюрде тюшюндюре башласала, устаз а, аны андан ары айныта, бир жетишимге алай бла келлик сунама.

- Сабийле бусагъатда башха тиллеге ёз тиллеринден эсе уллу даража бергенлери, сизни оюмугъузгъа кёре, не бла байламлыды?

- Миллетни тили ёсмесе, анда сёлеше келген сабийлени санлары жылдан-жылгъа азая барса, тил унутуллугъу хакъды. Сёлешгенле аз болсала, ол тил бир заманда да багъалы болмайды. Сылтауун а неде кёргеними айтайым, ол жаланда мени оюмумду. Сабий юйюнде биринчи сёзлерин ана тилинде эшитмесе, анала анга белляу жырланы ёз тиллеринде айтмасала, аппала бла аммала да орусча чалдырыргъа кюрешселе, ол кеси аллына тилин биллик тюйюлдю. Ата-ана бир бирлери бла тауча сёлешмеселе, сабийни аллай юлгюсю болмаса, бизни школда берирге кюрешгенибиз бек азлыкъ этеди. Малкъар тилден бир сагъат къойгъандыла школланы кёбюсюнде, адабиятдан да алай. Ыйыкъны ичинде бир сагъат бла жарым ана тиллерин билиуге бек азлыкъ этеди. Ана тиллери унутула баргъан миллетле дагъыда бардыла, жарсыуларыбыз да бирчадыла. Былай барса, ахыры иги болмаз. Аны себепли ата-ана, устаз да бир болуп, ёсе келген сабийчикни кеси тилибизде эркелете, айныта, сёзле бла шагъырейлендире ёсдюрюуню тюзге санайма.

- Жулдуз Ахматовна, ана тилни бюгюннгю болумун тюзетиуню  неде кёресиз?

- Баям, хар мектепни таматасы кесине Жарыкъландырыу министерствода окъутуу план сайлай болур. Кесибизни таматабызгъа былайда энчи ыспас этерге сюеме. Дерсден тышында сайлаугъа берилген сагъатланы ана тиллеге сакълагъанды. Алай бла бир тилден, бир адабиятдан, бир да дерсден тышында  сагъат беребиз. Ол ючюнчю сагъатыбызны бегирек сакълагъанларын да чертирчады. Биз анда тилбургъучла, элберле, нарт сёзле, программагъа кёре ётерге сюйюп, жетишалмагъан чыгъармаларыбызны да окъуйбуз.

Бир системагъа салып, сагъат санлагъа тиймей, устазланы ишлерин да тинте башласала, ол сылтау кете барлыкъды. Бу къырал тилди, муну билирге керекди деп, сагъат санын азайтмазгъа келишселе, анга кёре ол сагъатланы хайырланнган устазланы ишлерине энчи эс бёле, тинте турсала, бютюнда кёлленип ишлерик болур эдиле. Хакъы эсе – бек аз, анга кёре аталадан бла аналадан ангылау болмаса, берилген юй ишни толтурмаз ючюн, ёз тиллерине башха тилни сайласала, устазны да кёлю суууйду ишине. Ансы хар кюнден бирер жангы болушлукъ пособие чыгъарадыла, суратлы, ариу, тюрсюнлю «Нюр» сабий журналыбызны дерследе окъутама, «Эльбрусоидни» мультфильмлерине къаратама. Дерслени бары бирге ушамазча, тюрлендирирге кюрешеме. Сабийле бла ишлеуде эринмезге керекди.

- Бюгюн сиз жангы дерсликле бла хайырланасыз. Ала сизни излемлеригизге келишемидиле? 

- Дерсликле эстетика жаны бла бек ариу жарашдырылгъандыла. Алай ала шахарда окъугъан сабийлеге артыкъ келишмейдиле. Элледе окъугъан сабийле уа бизникилеча къыйнала болмазла деп, алай сунама. Бу дерсликлеге кёре жарашдыргъан программабызны толтурургъа жетишалмай къалабыз. Биринчи классланы юсюнден айтханда, алгъыннгы харфлыкъла бегирек келише эдиле сабийге. Бусагъатдагъылагъа да бир дауум жокъду. Авторла уллу иш жалчытыргъа кюрешгендиле. Алай шахарда окъугъан сабийле бла элледеги сабийлени тилден ангыламлары кёк бла жер кибикдиле. Сора сёзлени билмеген сабийге устаз морфологияны бла синтаксисни ыйыкъда бир сагъатны ичинде къалай жетишип ангылатсын? Ол ангылатыргъа кюрешсе да, сабий классдан чыкъгъандан сора тилинде сёлешмесе, аны эсинде къалай тутсун?! Устаздан уялып, бусагъатда аллайла жокъну орунундадыла, кёлден билирге окъуна кюрешсе да жорукъну, ол нени юсюнден айтханын ангылайды деялмайбыз.

Китаплагъа биринчи жарым жылны ичинде 1-чи класслагъа жукъ да жаздырмай, жаланда ушакъ халда бардырылгъан дерсле къошарыкъ эдим. Сабийлени асламысы сабий садлагъа жюрюселе да, психология жаны бла кёбюсю дерсни чеклерине хазыр тюйюлдюле. Сора ол жангыз сагъат неге жетерикди? Жарым жылны ичинде сабий кесин эркин тута башласа, дерсни чегине сыйынырча, къылыгъы тюзелсе, алай жаздырып башлауну тюз кёреме. Андан сора да, дерсликледе берилген текстлени кёп элледе жашагъан сабийле да ангылаяла болмазла, деп келеди акъылыма. Аууруракъдыла. Тюздю, жашауну бюгюннгю кезиуюне келишдирилген эселе да, алагъа къыйын сёзле кёп къатышадыла.

- Жетишими болурча, устаз дерсни къалай къураргъа керекди?

- Шёндюгю сабийле бла эртте заманны методикасына кёре дерс бералмайбыз. Аланы эслери алгъын онсегиз минутха жыйылыучу эсе дерсде, бусагъатда уа бешден артыкъ минутну кётюралмайдыла. Эслерин жыйып, аны жангы затла бла сейирсиндирип турмасакъ, эснеп, жукъусурап да къаладыла. Былайда ала терс тюйюлдюле. Устаз ала ангыламагъан бир тилде сёлешсе, не этсинле балачыкъла уа? Дерсни аллында устазны юсюне-башына къарайдыла, кийиминде жылтырагъан заты бар эсе, аны да тинтедиле, тизгинине багъа бичип бошагъандан сора уа эригип къаладыла. Жаланда оюнла бла, тилибизде жырла бла, теманы да къысха, кеси сёзлерибиз бла, ала ангылар даражада берирге кюрешеме. Сора эриге башласала уа, терк окъуна къобарып, жырлатып, ойнатып, дерсни андан ары бардырама. Хар устаз да кесича тюшюне болур сабийлени къылыкъларына. 

- Сизни оюмугъузгъа кёре, бусагъатда мектепледе ана тилден дерсле берген устазлагъа болушлукъгъа бегирек керекли не зат болур?

 - Айхай да, алгъын заман бла тенглешдиралмайбыз устазны амалларын да. Алгъын жаланда китап бла къанганы хайырланнганбыз. Энди уа хар нени да тюрсюнлю, ауаз бла бере турмасакъ, болмайды. Аны себепли ана тилни отоуларында интерактив амал бла ишлеген къангала болсала иги эди. Тюздю, аллайлары болгъан устазла, келип, бизде бере туругъуз дерслеригизни да дейдиле, алай, бир бар, эки бар, не къадар жюрюрге болады? Устаз да кесинде болгъан техника амалла бла хайырланады. Андан сора да, компьютерле бла принтерле жокъдула бизни отоуланы кёбюсюнде. Аллай затла бла толу  жалчытсала, аламат боллукъ эди. 

Методика керекле чыгъадыла, сабий жомакъла да бардыла. Бу жаны бла болум осал тюйюлдю. Тилибизни тамалы бла тас этип къойгъунчу, эс жыйып, къайтышыр онгубуз барды. Юйюр бла биригип, устазны сыйын кётюрюп, тилге сюймеклик сингдиралсакъ, сабий ана тилин биллигине ишексизме.

Суратны Мамайланы Алий алгъанды.