Ненча сынау сыйындырады бу къысха жашау!..

Хапар

Къайгъылы кезиулени кюнлери, тюшлери да, эски, жангы хапарлары да кеслерине ушаш жарсыулудула. Олтурабыз ингир алада сары бояу бла боялгъан арбаз шинтикде уллу юйде жашагъан къоншула. «Хорламны кюню» деген жыр келеди кимни эсе да ачылгъан терезесинден.

– Атам ленинградчы эди, – дейди сабийликден да бу юйде жашагъан тиширыу. – Анда туугъанды. Ол хужулукъ блокаданы ач заманларында ала бир бек къыйналгъан эдиле да, андан ары жашаялмагъандыла анда. Анасы бла атам, бери солургъа келгенлей, жаратып, кёчюп, орналып къалгъандыла мында. Аппамы къабырына уа барып тургъандыла. Мен да баргъанма. Анда жатады ол, Ленинградда. Жигит эди, лётчик...

Сейирди аны хапары. Кертиди.

Ол заманлада битеу жашчыкъла да, Валерий Чкаловча, лётчикле болургъа сюйгендиле. Аппам да алай. Жашау жолун пароходда кочегар болуп башлагъан Чкаловча, умутларына жетерге излегенле кёп эдиле. Ол Ленинградны башында учханда уа, кёз къакъмай къарагъандыла анга, жашчыкъла, къызчыкъла угъай, таматала да. Ол жаланда ленинградчы сабийлени угъай, бар къыралда жашчыкъланы да уллу ёхтемликлери эди. Махтаулу лётчик Неваны юсю бла Троицкий кёпюрню къатында энишгерек болуп учса, жашчыкъла анга бёрклерин ойнатып белги бергендиле.

– Мен Чкаловча болургъа сюеме, – десе, кёмюр къаралтхан бетчигин кёкге буруп, самолётну къонгур ызына къарай, жашы Василий, ийнанмай эди къарт аппабыз Макар анга.

Да къалай ийнанырыкъ эди, ол толмазлыкъ умут, сейир жомакъ кибик эди ол заманда сора?! Артда уа аппамы, Василийни, аскерде къуллугъун толтурургъа чакъырдыла. Анда болгъан юч жылны ичине бир кюннге да унутмагъанды ол лётчик болургъа сюйгенин. Ол затха итиннгенди. Не тюрлю аскер керекни да чача, жыя юйреннгенди. Ол хунери уа анга артда бек болушханды.

Уллу Ата журт урушну аллында жыллада аны Италиягъа жиберген эдиле, суу юсюнде учхан, суугъа къонуп, кемеча жюзген гидросамолётла алыргъа келишип. Заводну таматасы анга аллай самолётланы ал жыллада чыкъгъан тюрлюлерин сатаргъа умут этгенди. Ала хайырланнган суу-хауа самолётла керти да эскирген эдиле ол заманнга. Атам аланы алыргъа унамагъанды. Ол биле эди, кенг жайылмасала да, кабинасына эки лётчик бирге сыйыннган самолётла чыкъгъанларын. Ол тап эди, уруш-зат болуп къалса да, бир пилот самолётну элтсе, башхасы топдан атарча неда, тасхачы болса, тюбюнде болгъанны суратха алып чыгъарча.

– Сакъларгъа тюшерикди, – дей эди Энрико, заводну директору. – Биз аланы сен излеген тюрлюлери бла алыкъа артыкъ бек махтаналлыкъ тюйюлбюз. Сынаудадыла.

– Заводда самолётла къалай ишленнгенлерине къараргъа эркин этигиз, – деп тилегенди оруслу жаш таматадан. – Андан да игиси, мени ары ишчи этип алыгъыз бир кесекге. Сынаулагъа уа мен да къатышыргъа хазырма.

Жашны тилегине сейир этген тамата ол эркинликни бергенди. Юч ай ишлегенди анда Василий. Инженерле бла бирге чертёжлагъа къарап, заводчула бла станокла артында сюелип, гидросамолётну кереклери къалай хазырлагъанын кёрюп, билип, хазырланы сынаугъа да къатышханды. Заводну таматасы Энрико аппабыз бла шуёх болгъанды. Ол оруслу жашны алай тынгылы билими болгъанына сейир эте эди, деучю эдиле юйде. Аппам а италиячыланы тиллерин билип чыкъгъан эди ол юч айгъа.

Ол заманда аппамы юйюрю да бар эди – ыннам Ирина, жашы Валерий – мени атам. Чкаловну атын атагъан эди ол атама. Ач эдиле ала блокаданы заманында. Шайтанлы болуп, агъачха кетер эди адам, ол къыйналгъан адамланы кёрюп, айтханларына кёре. Ыннам аскерге керек сауутла чыгъаргъан заводда ишлей эди да, бек кеч къайта эди юйге. Атам, аны сакълап, жукъламай туруучу эдим дей эди, не кеч болса да. Баям, анасы бла бирге ол келтирген гитче гыржын кесекчикни магъанасы да алай уллу болур эди анга – кюн узуну кеси кесин булжутуп тургъан ач сабийге. Андан сора къууаныр затлары уа – аппамдан хапар. Хар Ленинградны кёгюнде учхан самолётну тауушун эшитип, атасы сунуп, алай чабып чыгъыучу эди эшикге атам. Дагъыда ол заманда аланы бир оюнлары болгъанды.

– Биз бюгюн не ашарыкъбыз, жюйюсхан Валерий? – десе анасы Ирина:

– Бюгюнмю? Шорпаладан, борщладан эрикгенбиз. Кел, бек иги рестораннга барайыкъ, – дей эди сегизжыллыкъ жашчыгъы.

Сора экиси да тёгерек столну артына олтура эдиле.

– Официант! Къууурулгъан халал чыпчыкъ! – деп сабыр сёлеширге кюреше эди сабий атам.

Сора экиси да ол ыннам келтирген гыржын кесекчикни чимдип-чимдип къаба эдиле.

– Не татыулу затды бу халал чыпчыкъ дегенлери! – деп махтай эди ыннам. – Буржуйла андан сюйгендиле муну.

– Ариу тиширыуну рестораннга чакъырсанг, жаланда бек аламат аш бла сыйларгъа керексе, – деп, къууана эди сабий аппам.

Алай тургъандыла. Ханкодан бизге аш келтире туруп атып, ауур жаралы этген эдиле аппамы. Ол самолётун Фин богъазны тийресинде къондуруп, алай ауушхан эди. Алай а ол къыт заманда ач сабийлеге жандауурлукъ этген нёгерлери жыйгъан ашны келтирген эди. Аны бла бирлени жанларын сакъларгъа излеп. Аппаны аркъасында рюкзакчыкъда он консерва банкачыкъ бла онеки шоколад плитка бар эди да, ма ала къалдыргъандыла бизни да жаныбызны.

– Мени аппам да болгъанды урушда. Ол пленнге Брест тийрелеринде тюшген эди. Анда болгъан къазауатны ачылыгъын айтып-айталмай эди, анча жыл озгъандан сора да. Югославиягъа келтирип, анда тутхандыла концлагерьде. Партизанла азатлап, алагъа къошулгъан эди. Аны бир хапары бир заманда кетмегенди эсимден. Къаллай сейир, къаты адамла болгъандыла. Аллайланы юслеринден жазгъанды Николай Тихонов, аладан чюйле этерге боллукъ эди, деп. Атам партизанлагъа къошулгъанда, аланы бир таматалары бар эди, Никола деп, ол жерли. Ол, агъачха кете туруп, юйдегисин да алып чыкъгъан эди, фашистле алгъан элде къояргъа сюймей. Къоркъа болур эди. Ол тиширыу да, жазыкъ, сабийден анда, агъач ичинде, къутулгъан эди. Бирде душман аланы тёгереклерин къуршалагъанда, алагъа бугъунуп къачаргъа тюшгенди. Баям, таматаланы къайгъылары анга да ёте болур эди, сабий жиляп тургъанды. Анасы ёшюн салып, тынчайтыргъа кюрешсе да, тохтамагъанды. Ол заманда, къагъанакъ душманнга партизанланы къайда болгъанларын билдирирге боллукъду деген къоркъуу бла, Никола юйдегисине:

– Сабийни былайда къой! Аны бла узакъ къачар онг жокъду, – деп тохтагъанды.

Анасы унамагъанды:

– Экибиз да къалайыкъ. Бизге не этерикдиле, къагъанакъгъа бла манга? – деп.

Алай, баям, Никола, фашистле тиширыуну къыйнасала, ол чыдамаз деп къоркъгъан болур – айтханындан таймагъанды. Сюйген юйдегисини, кишиге тенг этмеген тиширыууну къолундан баласын – чёргелип тургъан къагъанакъны сермеп алып, жерге салыргъа кёзю къыймай, терекге такъгъанды жаулукъ бла. Къагъанагъ а, анга эте тургъанларын ангылагъанча, къычырыкъдан къыргъанды. Ол заманда атасы быхчы бла къысхартхан ушкогун анга буруп атханды...

Нёгерлерин ёлюмден сакълар ючюн этген эди Никола алай. Болсада сау къалгъанладан андан сора аны кёзюне киши къараялмагъанды. Ол къагъанакъны ёлюмю бла сакъланнган жашаулары ауурлукъ эте болур эди алагъа, баям. Сабийни анасы уа ол кюн окъуна ёлген эди, душман автоматларын агъачха айландырып атдыргъанда, дей эди аппам.

– Никола уа... жашап турдуму? Къалай жашады андан сора ол?

– Артда аппама келе-кете тургъан эди биргесине уруш этгенледен бир нёгери. Ол айтханнга кёре, жарлы Никола, партизанланы таматасы, къартлыгьын телиле юйюнде ётдюргенди. Ол сабий жиляу тынчлыкъсыз этгенлей тургъанын айтып тарыгъыучу эди дейдиле, эси аны къоюп кетгенде да.

Ненча сынау, ненча къууанч, ненча бушуу, – ненча жашау, ненча ёлюм сыйындырады бу къысха жашау! Тынгылайдыла тиширыула.