Узун жашауну бир къауум амаллары

Адам улу жаратылгъанлы узакъ ёмюр сюрюрге жарарыкъ  амалланы жыйышдыра келгенди. Аны бла байламлы ара  информагентстволаны  сайтларында басмаланнган билдириулени беребиз.

Биз жууукъ-ахлуларыбызгъа алгъыш этгенде, не затла тежейбиз? Бек алгьа саулукъ тилейбиз. Андан сора ариу, болмаз къалса, субай, узакъ ёмюрлю, жарыкъ кёллю болурларын. Дагьыда шёндю адам улуну бек уллу душманы жукъусузлукъ къыйнамазын. Аны ючюн не этерге керекди? Бу соруу бла байламлы илмуну бла медицинаны сынаулу специалистлерини оюмларына къарайыкъ.

-Бек алгъа жашауугъузну адамла арасында ётдюрюрге кюрешигиз, кёбюрек ышарыгъыз. Жашауну созууну бек иги амалы - аны къысхартыргъа кюрешмеудю,- дегенди Гарвардны Медицина школуну бла МГУ-ну къартайыуну сылтауларын тинтген лабораторияны тамата илму къуллукъчусу, биология илмуланы кандидаты Алекандр Тышковский. - Саулукъ сакълауну битеудуния  биригиуюню (ВОЗ) шартларына кёре, тютюн ичиуден битеу дунияда да жыл сайын 8 миллионнга жууукъ адам ёледи. Ол осал къылыкъны къойсагъыз, сиз жашауугъузну орта эсеп бла 10 жылгъа созарыкъсыз, жыл сан бла келген кёп аурууладан да сакълаяллыкъсыз.

Дагъыда бир иги амал - адамла бла байламлыкъны юзмегиз, ныгъышлагъа, тюбешиулеге барыргъа кюрешигиз. Жууукълары, тенглери, танышлары кёп болгъанланы араларында къыйын аурууладан ауругъанла, уллайгъанда эслерин тас этгенле аз болгъанларын тинтиуле кёргюзтгендиле. Не сейир, бир бирге огъурлу кёзден къарау къуру адамланы угъай, маймулланы окъуна жашауларын узайтады. Аны айтханым, кюн сайын ишге батылып турмай, юйюрюгюз, шуёхларыгъыз бла терк-терк бола, хапарлаша турургъа унутмагъыз. Жангы адамла бла танышыудан да артха турмагъыз.

-Адамны эсин къолла бла окъуна мажал этерге боллукъду. Эсни игилендириуню дарманладан башха амаллары да кёпдюле,- дейди Неврологияны илму арасыны таматасы профессор, медицина илмуланы доктору, РАН-ны академиги Михаил Пирадов. - Тыш къыраллы тиллени бла назмуланы кёлден билирге кюрешигиз. Ол бек къыйматлы амал болгъанын илму тинтиуле кёргюзтгендиле.

Мыйы дайым да ишлеп турууну излейди. Эсни адамны жашауун созаргъа себеплик этген молекуласы да барды. Алимлени бла актёрланы араларында узакъ ёмюрлюле кёп болгъанларына эс бургъан болурсуз. Ол а бошдан тюйюлдю. Эки къауумуна да ёмюрден ахырына кёп окъургъа эмда кёп затны эсде тутаргъа тюшеди.

Андан сора да, мыйыны айныууна къара иш да себеплик этгенине шагъатлыкъ этген шартла бардыла. Адам кесине артыкъ уллу ауурлукъ жетдирмей ишлесе, мыйыда къанны жюрюгени игиленеди, ол кислород бла толуракъ жалчытылады, къан тамырла да тириледиле.

Дагъыда бизни чархыбыз юйренмеген къымылдау амалла да хайырлыдыла. Сёз ючюн, эки къолугъузну бир жолгъа ары бла бери буруу: бир къолугъуз бла сагъатны стрелкасыча алгъа, экинчи къолугъуз бла уа артха. Ол мыйыгъа ахшы гимнастикады. 

-Бардырылгъан титиулеге кёре, жюрек къыйналмай ишлеп турургъа керекди. Жюрек ауруула бла инсульт бизни къыралда замансыз жашаудан кетиуню эки баш сылтаууду, - деп санайды Сеченов атлы университетни энчи тинтиуле жаны бла институтуну таматасы, профилактика эмда терк болушлукъ излеген кардиологияны кафедрасыны профессору, медицина илмуланы доктору Филипп Копылов. - Бек къоркъуулусу - къан басымны кётюрюлгениди. Шартлагъа кёре, гипертония ауруулары болгъанларын аллай саусузланы жарымы билмейдиле. Билгенле уа кеслерине бакъдырадыла, къан басымлары мардадан озмазча этедиле.

Алайды да, бек башы - къан басымыгъызны дайым билип турургъады, ол мардадан таймаз ючюн тийишли мадарла этерге, ол санда врач айтхан дарманланы дайым ичерге кереди. Андан сора да, жюрек, къан тамырла да чып тюшмей ишлер ючюн бу беш баш магъаналы жорукъну сакъларгъа унутмагъыз:

-Кюшлю тузну ашыгъызда азайтыргъа - ол бир кюнню ичинде 5 граммдан кёп болмазча этерге.

-Семиз болмазгъа. Къарындагъы жау артыкъда къоркъуулуду. Эр кишилени беллери - 102 сантиметр, тиширыуланы 88 сантиметрден аз болургъа керекди.

-Тютюнню арталлыда къояргъа, аракъыны,чагъырны ичиуню уа азайтыргъа.

-Физкультура этерге: бир ыйыкъгъа бек аздан 150 минутну, бек игиси уа кюн сайын 40-60 минутну санланы къымылдатыргъа.

-Жюрекни аз затлагъа къыйнамазгъа кюреширге, къууана, ышара билирге. Аны ючюн а жууукъларыгъыз, ахлуларыгъыз, тенглеригиз бла тюбеше-тюбеше туругъуз, сурат ишлегиз, жырлагъыз, физкультура этигиз неда уллу ауурлукъ жетмеген бир жумуш бла кюрешигиз. Ол заманда стрессни къозгъагъан гормонла теркирек жокъ боладыла.

Уллайгъан инсанны чархына татлы затланы мардасыз ашау да уллу заран келтиреди, аны хатасындан кече жукъудан айырылыргъа да боллукъсуз.

Кёп болмай этилген тинтиулени эсеплери басмаланнгандыла. Алагъа кёре гликемия кёп болгъан ашарыкъла жукъусузлукъгъа келтиредиле,-дейди МГУ-ну Жукьу бла байламлы медицинаны арасыны башчысы, медицина илмуланы кандидаты Александр Калинкин. - Сёз бек алгъа татлы ашарыкъланы юслеринден барады. Глюкоза кёп болса, кортизолну бла адреналинни гормонлары аслам чыгъып башлайдыла. Ала уа адамгъа жукъларгъа къоймайдыла.

Башха жанындан а, къанда глюкозаны азайгъаны да кече тынчайыргъа чырмау этгени белгилиди. Бизни чархыбызда не тюрлю кёрюмдюлени да бир халда турмагъанлары - не азайгъанлары, не кёбейгенлери - жукъуну бузады.

Кече тынчайыр ючюн жукъларгьа жатардан 4 сагъат алгъа къарыныгъыз токъ болурча ашагъыз. Артда уа тёшекге киргинчи бир сагъат, сагъат бла жарым алгьа ауузланыгъыз: тахта кёгетле, татлы болмагьан жемишле, сют ашарыкъла бла. Ач къарынлай жукъларгьа да къыйын болады.

Чыракь жарыкъны да магъанасы уллуду. Муну аллында  бир илму иш сюзюлгенди. Манчестер университетни алимлери смартфонладан келген кёк жарыкъ жукъугъа хаталы болгъанын айтхандыла. Кертиди, тинтиуле чычханлада бардырылгъандыла, алай онла бла адамлагъа къарап да тюшюннгендиле алимле кёк чыракъ жатарны аллында бек заранлы болгъанына. Кече тынчайтхан гормонну - мелатонинни - жокъ этген ма олду. Алайды да, гаджетлени кёк экранларындан кери болугъуз, андан эсе, жукъларны аллында китапла окъугъуз.