Туя терек

Туя, тюз назыгъа ушаш, сау жылны жашиллей тургъан терекди. Ол себепден аны арбазланы, жамауат тийрелени, паркланы бла скверлени жашиллендириуде кенг хайырланадыла. Туяны ёсдюрюу эм сатыу бла бизде да кёпле кюрешедиле. Бу терекни къалай салыргъа, ёсдюрюрге, жеринден жерине кёчюрюрге кереклисини юсюнден айтайыкъ.

Биринчиден, туяны урлугъундан ёсдюрюрге боллукъду – аланы сатыу бла кёп тюкенле кюрешедиле. Бирле уа терекни бутакъчыкъларындан зыгытла этип жаядыла. Бу затланы къолдан алыргъа сюе эсегиз, билген жерлеге барыгъыз. Сёз ючюн, орунунда хазыр терекчик гам турургъа керекди, ары-бери  чайкъагъанда, чыгъып къалмазча. Дагъыда бутакълары таза, сыйдам болуруна къарагъыз.

Тамырлары ачыкъ болгъан зыгытла аякъланырча, аланы - жаз башында, орунда терекчикни уа кюзге дери къачан сюйсегиз да орнатыргъа боллукъду. Алай игиси уа апрельде неда майда орнатса; алай этгенде, терек терк тамырланады, аурумайды, иги ёсюп башлайды.

Сюйсегиз а, айтханыбызча, зыгытны кесигиз жарашдырыргъа боллукъсуз. Мында кёп амал барды, алай эм игиси – уллу (4-9- жыллыкъ) терекден гитче бутакъчыкъларын юзюп жерге салыуду. Юзюп деген тюз айтылады: къыпты неда бичакъ бла кесип алса бутакъчыкъны, ол тамыр этмезге боллукъду.

Ызы бла аланы мешхут, юзмез эмда торф къатышдан толу орунчукълагъа орнатадыла. Ары дери уа аланы ауруу болмаз ючюн, марганцовка сууда бираз тутаргъа керекди, ызы бла уа корневин препаратда – тамыр этдирир ючюн. Андан сора 1,5-2 сантиметр теренине орнатып, башларын плёнка бла жабаргъа керекди.

Бу магъаналыды. Урлукъдан ёсген туя, ол урлукъну берген терекни ышанларын сакъламайды. Бутакъчыкъдан зыгыт этилип ёсген терег а – сакълайды. Алай биринчиси уа ауруулагъа эмда хауагъа чыдамлылыгъы бла игиди.

Алай бла, жаз башында жарашдырылгъан зыгытланы, ала тамыр этгенлеринден сора, кюзде неда келир жаз башында жерге орнатыргъа жарарыкъды. Анда гитче тизгинле къурап, терекчиклени орталарында отуз сантиметр къоюп алай саладыла. Ала юч жыл ёсгенлеринден сора,  жерлерине кёчюрюрге боллукъду.

Ол жер а аз юзмезли, кюн иги тийген болургъа керекди. Кеслерин да башха тереклеге жууукъ салмагъыз. Нек дегенде, туя сууну бек излейди, уллу болгъанындан сора уа, тёгереги юч метрге жетерге боллукъду. Бийигине да бек ёседи, аны ючюн ток ызланы неда башха затланы тюбюнде орнатмагъыз. Кеслерине да  бир жылдан сора  тамыр тюплерине нитроаммофоска семиртгичден салыгъыз.

Туяны бутакъларын юч жылдан сора къысхарта турургъа керекди. Алай этсе, ол бошуна жан-жанларына ёсмей, ариу сыфат аллыкъды. Суугъа да ол бек сакъды: бир ыйыкъгъа эм азындан он литр излейди. Жай иссиледе уа андан да терк сугъарып турургъа тийишлиди.

Терек иги ёсерча, аны тёгерегин таза тутаргъа, топурагъын да 5-7 сантиметр теренине къазаргъа керекди. Семиртгичледен а  жаз башында нитроаммофосканы хайырланыргъа, жайда уа калий тюрлюлерин салыргъа жарайды. Дагъыда аурууладан, заранлы къурт-къумурсхаладан сакъларгъа тийишлиди. Уллу терекни башха жерге кёчюрюрге сюе эсегиз а, аны кюзню ал кезиуюнде этигиз. Аллай онг жокъ эсе, аны жаз башында да этерге боллукъду. Жайда уа, кюн иссиде, терек аякъланмай, къуруп къалыргъа боллукъду.

Мында айтылгъанланы этсегиз, туяны тап, терк ёсдюрюп, арбазыгъызны, бахчагъызны, юйюгюзню аллын да айбатландырыргъа боллукъсуз. Ёсдюрюп сатаргъа сюйсегиз да, хатасын кёрлюк тюйюлсюз.