«Арада жарашдырылгъан керекле жамауатны айныууна къошумчулукъдула»

Химия илмуланы кандидаты, КъМКъУ-ну «Прогрессив материалла  эмда аддитив технологияла» арасыны полимерлени синтезлери бла байламлы бёлюмюню тамата илму къуллукъчусу Байкъазыланы Артур алимлик жолунда бардыргъан тинтиуле бюгюнлюкде  бу жаны бла кюрешген кёплеге сейирдиле. Ол илмуда бу бёлюмню айныууна этген къошумчулугъу ючюн 2024 жылда КъМР-ни Башчысыны  премиясына тийишли болгъанды.

Тогъуз патентни эмда «Скопус», «Weв-ot-Sciepce» базалагъа кирген изданиялада басмаланнган 57 статьяны авторуду. Андан сора да, аны ишлери ВАК-ны илму журналларында да чыкъгъанлай турадыла. Усталыкъ байрамыны аллында биз аны бла ишни юсюнден ушакъ этгенбиз.

- Артур, эм алгъа премия бла белгиленнгенинг бла алгъышлайбыз. Алимлени асламысы илму кеси сайлайды ол жол бла барлыкъланы, деп айтадыла. Сени къадарынг а аны бла къалай байламлы болгъанды?

- Сау болугъуз, алгъышлагъаныгъыз ючюн. Кертисин айтханда, ол жаланда мени жетишимим тюйюлдю. Битеу да арада этилген ишге андагъы алимле барыбыз да юлюшюбюзню къошабыз. Биз бир командада ишлейбиз десем да, жалгъан айтырыкъ тюйюлме.

Усталыкъны сайлай туруп,  нек эсе да хирург болургъа сюйген эдим. Баям, мектепде химиягъа сейирим уллу болгъаны ючюн. Устазыбыз Тамаланы Хамит Таукаевич бизге  кесини дерсин сюйдюре, анга сейирибизни къозгъай да билгенди.

Школну Кёнделенде майдалгъа бошап, къагъытларымы Краснодарны медицина университетине берген эдим.  ЕГЭ-лерими  да ахшы  баллагъа жазгъаным себепли аны бюджет бёлюмюне кирирме деген муратым болгъанды. Алай эсе да, жангыз бир баллым жетмей къалады да, ары киралмайма. Жашырмайма, жюрегим къыйналгъан да этген эди.

Болсада жылны бошуна тас этмейим деп, кесибизни  университетибизни химия факультетини «Химиялы технологияла» ызына киреме. Анда окъууну да жаратама. Бир жылны ичинде органикалы химиядан окъутхан устазыбыз Юрий Мусаев, мени студентлени араларында бардырылгъан конференциялагъа, тюбешиулеге къоша, кёлюмю илмугъа ачады. Ызы бла ол илму статьяла жазаргъа тюшюндюреди. Алай бла медицинагъа да кёче турмайма.

Бу ишни керти да жаратханымы ангылап, артда аспирантурагъа да киреме. Кандидат диссертациямы да Юрий Исрафиловични илму башчылыгъында къоруулагъанма. Аны себепли бу эки устазыма да ыразылыгъым уллуду кёп затны юйретгенлери, ангылатханлары ючюн да.

Арагъа ишлерге уа  аспирантурада окъуй тургъанлай келгенме. Ары мени аны башчысы, профессор Светлана  Хаширова чакъыргъанды. Ол жазгъан ишлерими, тюбешиуледе не темалагъа сёлешгеними да кёрюп туруп, бу арагъа келирими тюзге санагъанды. Барыбызгъа да къайгъыргъан, ишни эбин болмагъанча билген адамды. Къадарым илму бла байламлы болгъанына бюгюнлюкде ыразыма, сюйюп да ишлейме.

- Ара жарашдыргъан затла – ала жашауда огъесе илмудамы дейик, неге жарайдыла, не  ючюн керекдиле, недеди къыйматлары?

- Ийнаныргъа къыйын эсе да, Россейде полимерлени синтезлери бла биринчи болуп бизни арабыз (КъМКъУ) кюрешип тебирегенди. Мында хазырланнган полимерлени медицинада, авиакосмос эмда къоруулау промышленностьлада, электроникада, электротехникада, дагъыда аслам бёлюмде хайырланадыла. Беспилотник, робот-камикадзе, самолётлагъа керекле да чыгъарыладыла. Арада этилген затла жамауатны айныууна къошумчулукъдула. Ала аны саулугъуна, табийгъатха да заран салмазларына, сёз ючюн, полимерле кюйген заманларында адам солууун алалмай къыйналмаз ючюн дегенча, ала (полимерле) тютюн, ийис этмезлерине къайгъырылады.

Суперконструкциялы полимерлени эмда композицияланы жарашдырыу жаны бла проект Къабарты-Малкъар къырал университетде 2014 жылда башланнган эди. Ол жумуш а химия илмуланы доктору Абдуллах Микитаевни къыйыны, башламчылыгъы бла болгъанды. Ангылата кетейик, ол, андан сора да, республикада полимер школну къурагъан биринчи алимди. Бюгюнлюкде ара аны аты бла халкъла аралы конференцияланы да къурайды. Бирси арала бла байламлыгъыбыз да игиди.

Мында бардырылгъан илму тинтиуле аслам кере грантлагъа тийишли бола келгенлерини себебинден араны оборудованиясы да иги качестволуду. Аланы Швециядан, Германиядан, Къытайдан, бирси жерледен да РФ-ни илму эмда бийик билим бериу министерствосуну эмда Перспектив тинтиулени фондуну болушлукълары бла келтирирге онг чыкъгъанды.

КъМКъУ-да быллай арада  полимерлени жарашдырыу бла кюреширге бу фонд бла келишим этилгенден сора эркинлик берилгенди. Тинтиуле кеслери да сагъынылгъан министерствону федерал целевой программасыны чеклеринде бардырыладыла.

Мында НОЦ (миллет билим бериу ара) да ачылгъанды.

- Кёпле: «Илму – ол чыгъармачылыкъды»,- дейдиле. Сени кёз къарамынг эмда оюмунг бла уа илму неди?

- Хау, мен да алай сунама. Бир ызда барып тургъан, сагъышландырмагъан, акъылынга бир затны келтирип, аны юсюнден ойлатмагъан иш бла кюрешаллыкъ болмаз эдим. Нек дегенде бизде бир затны къурамын (структурасын) андан да иги этер ючюн, къуруда окъугъанлай, жангы амалланы излегенлей, сынауланы да бардыргъанлай турургъа керекди.

Сёз ючюн, бир сынауну аллында санауланы, тергеулени кёп этерге тюшеди. Сора кеслерини да бирлери 4-5 сагъатха бошалгъанлыкъгъа, бирсилерин а онеки сагъат, андан да кёп заманны сакълайса. Алай болса уа, аны къоюп кетип къалыргъа жарамайды. Экспериментибиз бошалгъынчы, ишде турургъа да тюшеди.

Алай эсе да, аны эсеплери кесинг сакълагъанча болсала, аны кёрюп къууанаса, кёлленесе. Болсада жангы зат сен аны тюз бир кере этгенинглей тап болуп бармайды. Анга кёре уа жаппа-жангыдан аны ол неда бу керегин башхаракъ къошуп, тюрлендирип да кёрейим деп, биягъы тергеулени башлайса.

Сора илмуда, башха жерде болсун, адам кесини билиминден, ангылауундан бирсилеге да юлюш чыгъарыргъа тийишлиди. Алим адам а бютюнда. Аны себепли усталыкъ хунерим тийишли даражада болуруна да къайгъырама, муратым толса, бизни ызыбыздан келгенлени юйретир акъылдама.

- Ара ачылгъан кезиуде республиканы башчысы, ол жаланда регионну угъай, саулай къыралны айныууна къошумчулукъ этерикди, деген эди. Бюгюнлюкде не бла кюрешесиз мында ишлеген алимле?

- Къырал къаллай борчла сала эсе да, биз алагъа кёре бардырабыз ишибизни. Хар небиз да къуралыулуду. Кесигиз билесиз, арт кезиуде кёп затха санкцияла салыннгандыла.

Биз медицинаны, башха бёлюмлени юслеринден да айтханбыз. Заманнга кёре, алагъа сурам кёбейген, тюрленнген да этеди. Эм алгъа аланы, белгилегенибизча, качествосуна къайгъырабыз, аны бла бирге уа импорт кереклени кесибизни продукциябыз бла алышындырыр онгланы къурауну жолунда барабыз.

Бусагъатда, сёз ючюн, полиэтилентерефталатны технологиясын жарашдыра турабыз. Бу жаны бла сынаула бардырыладыла. Бу материал, аберилени тышларына упаковкаладан сора да, саулукъ сакълауда, юс кийимлени хазырлауда, къоруулау промышленностьда  да керек болады. Мында 3Д-печатьда хайырланылгъан супер конструкциялы полимерле чыгъарыладыла.

- Ишинг бла байламлы жетишимлиге кесинги не заманда санаргъа боллукъса?

- Айтханымча, бирсилеге кесими билимими бералсам. Энди доктор диссертациям бла кюрешип тебирегенме. Аны къорууласам, жаш тёлюню окъутур муратым да барды.

Жарсыугъа, бизге арагъа жаш адамла кёп келмейдиле. Келгенлери да терк окъуна кетип къаладыла, баям, аны сылтауу айлыкъны азлыгъындады.

Алай эсе да, не тюрлю бёлюмде да жетишимли болур ючюн, окъугъанлай турургъа, ишинги кёлюнг бла этерге керекди.

Баям, айтханыбызча, аны бла барлыкъланы асламысында илму кеси сайлайды. Нек дегенде  ол алай сыйдам жол да тюйюлдю. Кесинги билиминге ышаныулукъ сезиминг кючлю болурун да излейди.