«Юйретиу ишни бюгюннгю жашауда магъанасы бек уллуду»

Шёндюгю жаш адамла бизден эсе кёпге да билимли, акъыллы, халал сунама бирде. Алай башха кезиуледе боладыла, жарсыугъа… Жаш тёлюню юсюнден биз нарколог-психолог Шунгарланы Мадина бла ушакъ  бардыргъанбыз.

- Бир-бирде Интернетде жаш адамла къалай жашагъанларына къарасанг, элгеннген этесе: бири бирин  басынчакълайды,  устазлагъа,  ата-аналарына,  ветеранлагъа  къажау  турадыла.  Аны къой, тюйюшлерин видеогъа алып, Интернетге саладыла. Неда устазыбызны эриши жаны бла кёргюзтмейик демейдиле. Нек болур ол алай?

- Алагъа ол бир тюрлю жигитликди. Сабийни акъылы тохташхынчы, ол кёп кере терс ишле этеди. Аны бла бирге окъугъан тенглерин, устазланы неда ветеранланы жукъгъа  санамагъан – ол  адамсызлыкъды. Жаш тёлю алай бла кесине бек учуз багъа бичеди. Жамауатха уа: «Кёремисиз,  сизге  не  сюйсем  да  эталлыкъма, - демеклигиди.  Ол  ушагъыусуз  затды:  бузукълукъ  иш  этип,  аны  Интернетге  салыу.  Ала  алай кеслерин  киши  тапмазлыкъ  сунуп  этедиле.  Ма  ол  жууапха  тартылмазлыкъны  сезиу  туудурады  адамланы  хыликкя  этиуню.  Битеу  ол  сабийле  да,  башхала  да билирге керекдиле: адамланы къыйнагъанлары  ючюн  жууапха  тартылыргъа боллукъдула. Бу темагъа устазла да ушакъла бардырыргъа керекдиле.

-Адамла, битеу алып айтханда, къаты жюреклиле болгъандыла. Законну да бузгъанла кёбейип барадыла, аланы араларында  ичгичиле бла наркоманла да аз болмазла?

- Ичги бла наркотикле адамны акъылын, жанын да бузуп къоядыла. Жарсыугъа, жашлары-къызлары терс жолгъа тургъанын кёргенликге, бир-бир ата-анала аланы бакъдырыргъа ашыкъмайдыла, къыйынлыкъларын букъдуруп жашайдыла. Ол а, эртте-кеч болса да, белгили болады, алай  озгъан аурууну бакъгъан бек къыйынды.

 Законну бузгъанланы юсюнден айтханда, бузукъчуну   жууапха  тартыллыгъы  къоркъутады.  Ол   аны  туталмай къаллыкъларына ышанса да, тутсала уа, уллу болжал бла тутмакъгъа олтурлугъун ангылайды ‒ ма ол болум тыяды бузукъчуланы асламысын. Айхай, нек эсе да,ала  тутулмай къаллыкъларына толу ийнанадыла. Жарсыугъа, ичгичиле бла наркоманла, ахча излеп, кимге да хата этерге боллукъдула. Алагъа уа осал акъылларын хазырларгъа ким болушады, билемисиз? Телевизор.  Суратлау, документли фильмледе, криминал бериуледе бузукъчулукъ  ишле  къалай  ачыкъланнганларын кёргюзтюп турсала, хар ким  да  ангылайды  бузукълукъ  этген  жерлеринде  тютюнню,  бармакъ  ызланы    эм  башха  затланы  къалдырмазгъа  кереклилигин. Телевидение бузукъчулагъа  окъуу  китапды. 

- Телевизорланы экранларында кёргюзтюле тургъан артыкълыкъла  жашауда  да  бардыла,  деген  оюм  жюрюйдю.  Алай  эсе  да  кинода  биреу  биреуню  тюе  эсе,  ёлтюре  эсе,  бир  киши  да  мени  алай  этерге  бойсундураллыкъ  тюйюлдю...

-Сиз  ол  жыл  сандан  озгъансыз.  Адамны  юйрениу  кезиую  9-12  жыллыгъыды.  Абадан адамны  кёргени  аны  психикасына  зараны  (игилиги  да)  артыкъ  бек  сезилмейди,  сабийле  уа,  аллай  затланы  кёре  турсала, уллула бола баргъанлары сайын  къатыжюреклиле   бола  барадыла.  Эсигизге тюшюрчюгюз, сиз ёсе баргъаныгъыз  сайын  абаданла  этгенни,  аладан  юлгю  алыргъа  кюрешгенигизни.  Кёп  затны  уа  телевизорда  кёрюп  тургъансыз.  Совет Союзну заманында телевидение  бек ариу къылыкъгъа – ызгъа юйретип тургъанды. Битеу ол иги бериуле бизни эсибиздедиле. Телевизор, компьютер  керти жашаудан эсе кёп информация береди.  Сёз  ючюн,  къызчыкъла  барысы  да  къайдан  эсе  да  биледиле  юйюр  къуралыуну  тоюнда  келинчик акъ жыйрыкъ киеригин, ол нёгерчиклерине гюл къысымны артха айланып сызыучусун, жашауларында бир кере да керти тойда болмагъан эселе да. Шёндюгю  фильмледе  хар  заманда  да  тюз  неда  терс  жигитле  боладыла.  Ала  барысы  да  кеслерин  бирча  жюрютедиле:  жумдурукъ бла биреуню урду эсе – ол жигитди. Сабий жерден балчыкъны  алса,  абадан  аны  ат  дейди.  Сабий киногъа къарай эсе уа, ол кеси  ангыларгъа  керекди  осал-иги  къайсы болгъанын, ангылагъан  да  эте  болур  аманны бла  игини  аралары  шарт  белгиленнген эселе. Алай шёндюгю киноиндустрияда акъылбалыкъ болмагъан тас болуп къаллыкъды. Керексиз, эриши затла кёпдюле. Тюз  акъыллы  адамла  порнофильмлеге  нек  къажаудула?  Алада тиширыу учузду, сыйсызды, кёргюзтюлмезлик, айыплы  затла асламдыла. Марда болургъа керекди къайда да. Ата – анала гитчелигинден сабийни  кесин бир ызда, мардада тутаргъа юйретселе, иги боллукъду.

  - Не десек да, юйретиу иш бек магъаналы болур бизни жашауда?

- Былай къарагъанда, адамланы ташжюрекли этген кёп шарт барды: иш хакъланы азлыкълары, жашау журтла ючюн тёлеулени багъалыкълары, медицинаны хакъ тёленнген халы, жамауат транспортну  осал  ишлегени  ‒битеу  аллай  затла  жыйыла  кетип,  адамланы  жюреклерин  бузадыла.  Къыйын жашау адамны къылыгъын бузады. Сёз ючюн, Япония кёп къыраллагъа юлгюдю. Анда билимли адамланы бек сыйлайдыла, аланы иш хакълары да бийикди. Билимли адамланы сыйларгъа юйренирге керекбиз. Бир заманда ишчи деген усталыкъны намысы  уллу  эди,  шёндю  уа  адам  бай  неда  аты  айтылгъан адам тюйюл эсе, аны артыкъ сыйлы кёрмейдиле.  Не къыйынлыкъны да кётюрюр ючюн, белгилисича, адамлыкъ керекди. Алай ол бизни къаныбызда жаратылмайды, адамлыкъгъа да юйретген этедиле. Ата-анала, устазла, больницалада врачла, тюкенледе сатыучула…къайда тюбесек да, бир бирибизге бет жарыкълы болайыкъ, болушайыкъ. Дунияны адамлыкъдан, огъурлулукъдан, халаллыкъдан толтурайыкъ. Бир бирге къажаулукъ дунияны бузгъан этеди, намыс эте билиу уа къурайды, айнытады, кючлендиреди жамауатны. Аны себепли адет-намысха, тюз къылыкъгъа жораланнган тохтамай бардырылып тургъан юйретиу ишни магъанасы бек уллуду.