Халкъ жырлада Тау байлыгъы – ТАШ

Халкъыбызны минг жылла бла саналгъан жашау жолунда ташны магъанасы уллуду. Ол юйюн андан ишлегенди, хунасын къалап, чеклерин белгилегенди, къыйын кюнюнде анга таяннганды, тыпырына да аны салгъанды. Биз биринчи жылыу сезген от жагъада, биз биринчи атлагъан босагъада да ол жатады. Ахыр ышыгъыбызны да ол белгилейди.

Халкъ жырларыбызда ташха уллу магъана бериледи. Сёз ючюн, бек эрттегили жырладан бири «Алан айтышда» бир ненча кере сагъынылады ол. Къыз жашны этген ишине «таш тишеген» дейди, баям, къалагъанда тап келирча эгей, жара болур эди ол ташны. Анда «накъыш жазылгъан» къара таш (плитняк), сослан таш (гранит) деп да барды. Жаш ол жерге Таш-Журт деп атагъаны да бериледи.

«Эки къойчу» деген жырда Букъабай, дунияны боллукъ кюнюню юсюнден айта келип, Лыхабайгъа: «Ташдан алтын, багъыр, темир магъаданла чыгъарла», – дейди. Ол узакъ ёмюрледе тауда къойчу киши аны къайдан билип айтханы тасхады.

«Акъ тайчыкъ» деген тарыгъыу жырда уа аны жигити Таугерий, чекген къыйынлыкъларын санай келип: «Таш кюбюрчекде болур эди мени жаным», – дейди. Алай бла «таш кюбюрчек» деген бюгюннгю ангыламны кийиреди сырына. Ол жашырын атлыны (къыз) ызындан бара, иерден чартлап кетип, къысыр къаягъа тиеди да, таш болуп къалады. Ол тюрлю сыфатха кириу къарачай-малкъар жомакълада да тюбейди. Ол кезиуде ол дуу жаннган атлы къыз Кюнсулуу келеди аны къатына:

– Эй, улан, не этесе былайда,

Таш да жарылды, жол да бюгюлдю,

Сен а тураса сирелип, таш болуп, ташны къатында? – дейди.

Таш урушланы юслеринден эрттегили жырлада айтылады. Сёз ючюн, «Къазауатда ёлген эрине къатыны этген кюйде» да барды ол ангылам: «Эр кишиле состар ташла алдыла, Кёселеге къопмаз жатыу салдыла», – деп. «Зурум-бийче» деген жырда, туугъан жерни Асхакъ Темирни киргинчилеринден къоруулай, жигитле таш уруш этедиле.

Барач ташла жауа эдиле юсюбюзге, буз кибик,

Ой, буз кибик, хой,

Къазауатчыла жиляй эдиле, къыз кибик,

Ой, къыз кибик, хой.

«Барач» деген сёзню алимле къол бла неда башха таш атыучу затла бла байламлы этедиле. Бу жырда: «Бизни къаланы къач къангасын Ташла бла уруп ууатдыла», – деп да барды.

«Батагъала» да ол заманладан келген жырды. Анда: «Кёселеге таш жетмейди атаргъа», – деп жарсыйды эрттегили жырчы.

«Акъсакъ Темирни тауруху» деген жырда уа ёлюклени санларын тауда ташла бла тенглешдиреди эрттегили жырчы. Анда дагъыда быллай тизгинле бардыла:

Кюз артында, жел уруп,

Минги таугъа кюн тийди,

Хар бир таш таулу элинде,

Бир да къалмай, къан сийди.

«Акъсакъ Темир бла сермешле» деген онтёртюнчю-онбешинчи ёмюрледе этилген жырда да: «Ой, не этейик, сауут-саба жетмейди, Эр балала, таш аталмай, ёлелле», – деген тизгинле бардыла. «Сол аягъы согъулма хан» деген жырда, алай айтхандыла Акъсакъ Темирге таулула, аны кёселери адамланы ташха салып тюедиле деп айтылады.

«Эгизле анасыны сарыны» да ол заманлада этилген зулмулукъдан хапар айтады. Анда душманла, арба тохуннга ёнчелеп, андан бийик болгъан жашчыкъланы ёлтюрюп, уругъа атадыла. Аланы жиляуларын этеди жырчы.

Сыфатлары энчиленип, халкъ жырлада акъ таш, къара таш, сары таш, башха тюрлюлери да терк-терк сагъынылады. Сёз ючюн, «Къаратонлада» – акъ ташла, «Батыр Къарчада», «Сокъур Атабийде», «Къаншаубий бла Гошаяхда», «Аталайда» – къара ташла. Ахыргъы жырда къайын таш, жылы таш, жонулгъан таш деген ангыламла да бардыла.

Жашау журтланы юслеринден айтханда, таш юй, таш арбаз, жашагъан ташыбыз деген шартла кёп жерледе сагъыныладыла. Сёз ючюн, «Къазауатда ёлген эрине къатыны этген кюй», «Дюгербий», «Зурум бийче», «Темиркъан улу Ачемез», «Сарыбий бла Къарабий», «Чегемде эмина».

«Акъбилек бийче» деген жырда да сагъыныладыла ташла. Анда ол ангылам жюрек сезимле бла байламлы келеди. Ол Зурум-бийчени эгечи болгъанды деп эсгертиую да барды Журтубайланы Махтини. Алим дагъыда анда жырны аллында жетишмеген тизгинлерин ангылатады: «Адетинде болгъанча, Асхакъ Темир Акъбилек бийчеге да жибергенди кесини келечилерин: «Эрингден, къарындашынгдан, жашынгдан бирин сайлап, къалангдан кетсенг, дауум боллукъ тюйюлдю», – деп». Бийче жырында былай айтады: «Юч таш бла уруп мени башыма…». Ол ташла уа: биринчиси, аны санларын сал этген, – къарындашы; экинчиси, аны кёзлерин къан этген, – жашы, ючюнчюсю, нюр бетин саз этген, – баш иеси – «Тейри берген жулдуз жилтин адам». Алай суратлайды эрттегили жырчы ачыуун.

«Сёз – таш» деген ангылам да барды эски жырлада. Сёз ючюн, «Нарик улу Чора» дегенде, жигит Чораны къайтмазына ийнанып, Алибий деген бий аны атын алыргъа келгенде, жигитни атасы Нарик: «Тюнене дослай келип, бюгюн жау болуп келдинг, Алибий, сен бий тюйюл, ит болгъанынгы билдим!» – дегенди. Чораны къарт анасы уа къаргъыш этгенди: «Зарлыгъынгы отунда башынг от болуп кюйсюн, Къолумдан ашагъанынг санга таш болуп тийсин!» Ташча тийген сёз къалай ачытханын а ким билмейди? Ол магъанада «Темир Бахсанукъда»: «Шаулух бийге берген ашым харам болсун а, таш болсун», – деп айтылады.

Таш бла байламлы жер атла кёпдюле жер юсюнде. Алда бизни халкъ жырларыбызда да тюбейдиле: «Жансохлары» дегенде – Ташлы-Сырт, «Къарчада» – Тамгъа-Таш, Къарча-Таш, «Батыр Къарчада», «Рачыкъаулада» – Къадау-Таш, «Жанхотланы Азнауур» дегенде – Ташлы-Сырт бла Отлукъ-Таш, «Аштотур бла Батокъ-Бий» деген жырда – Аштотурну-Ташы, «Толгъурланы Къазакъда» – Толгъур-Ташы, «Акъ атны жырында» – Чек-Таш, «Уллу Хожда» – Таш-Къабакъ, «Къарчаланы Атууда» – Галлай-Таш-Сырты, «Акъбийчени жырында» – Ташкёпюр эл.

Сын ташланы юслеринден «Темир Бахсанукъда», «Чюелдиде» башха жырлада да тюбейди. «Атокъ» деген жырны жигити уа, басханчы жаш, Темир ханны къынасакъал атлылары бла уруш эте, юйдегиси Акъкъуугъа, ол жоюлса: «Адыр-Сууда къара ташладан таш жарып, кешенеми ишле», – деп этеди осуятын.

Адамны ачыуун аны бла бирге ташла этгенлерине ийнаныу да барды. «Джаппуланы Джетерни» жырында, ол ёлгенде, тау да, таш да жилягъанды,  дейди. «Чегемде эмина» деген жырда да алай. «Багъатырланы Омарны жырында» уа аны жигити жан бергинчи, алайгъа анасы Айшат жетеди. Аны таралгъанына «тау да, таш да сейирсинип къарагъанды».

«Жансохлары» деген жырда: «Жолунг ташсыз болсун!» – деген алгъыш барды. Къууанч, бушуу кюнлерибизде да жарагъан, жашау болумубузну, сезимлерибизни ачыкъларгъа болушхан ташны аты жаланда алгъышлада сагъынылсын деп, ол алгъыш бла бошайма жазыууму.