Европаны эм бийик тёппеси

Белгилисича, Минги тау Европада эм бийик тауладан бирине саналады. Аны 5621 эм 5642 метрге жетген эки тёппеси барды. Араларыны узунлугъу 1500 метрге жетеди. Ол санда мурдору 15 километр чакълы барды.

Эсге сала айтсакъ, Минги тау жер жюзюнде  вулкан тауланы арасында уллулугъу бла сегизинчи жерни алады. Аны тёппелери 2500 минг жыл мындан алгъада къуралгъандыла. Ол  Везувий, Этна,  Стромболи таула бла байламлы болгъанын унутургъа жарамайды. Ала жер теберге къоркъуулу жерде Евразия бла Африка плитала бирге къошулгъан ызда орналадыла. Ол себепден Минги тау жукълагъан вулканды, аны къачан уянырыгъын киши тюз айталлыкъ тюйюлдю. Аны магмасы эки тюрлю къуюда сакъланады: гитчеси – сегиз эм уллусу уа эки жыйырма километр теренликдеди.

Геология жаны бла  тинтиуле ачыкълагъанларыча, 1,6-3 миллион жыл мындан алгъада  Минги тауну иги да къутургъан заманы болгъанды. Бир къауум заманны солуу алгъандан сора,  950, 1500-1700 эм артда уа 500 жыл мындан алгъада уяннганды. Саулай алып айтханда, ол кючюн  онбеш кере кёргюзтгенди. 

Аны ёмюрлюк бузларындан Басхан, Балыкъ эм Къобан суула саркъадыла.  

 Таугъа жыл сайын 10-15 минг турист кётюрюледи, жарсыугъа, ёлгенлени да саны 15-20 адамгъа  жетеди.  Минги тауну къыдыргъанлагъа  «Снежный барс России» деген ат бериледи. Аны бла бирге Альпинизмни федерациясы "Минги таугъа кётюрюлгени ючюн" деген белги бла да саугъалайды. 

Мында биринчи приют 1909 жылда 3200 бийикликде ташдан  ишленнгенди. Анда бир жолгъа беш адам солургъа жарагъанды.  Ызы бла  1932 жылда 4200 метрде 40 адамгъа агъачдан  "Онбиреуленни ышыгъы" къуралгъанды.  Андан сора 1933 жылда огъартын «Седловина» приют къуралгъанды.Иги да артда 1980 жылда "Бочки" приют ачылгъанды.

Илмуда белгили болгъаныча, биринчи кере таугъа Г. Эммануэльни башчылыгъы бла 1829 жылда Россейни илму академиясыны келечилеринден къуралгъан къауум кётюрюлгенди. Болсада биреуленден къалгъаны 5300 метрден ары баралмагъандыла. Тюбюне эннгенлеринден сора, гыйы ташда экспедициягъа къатышханланы атларын жазгъандыла. Артда аны 1932 жылда совет альпинистле тапхандыла.

Эм бийик тёппесине уа биринчиле болуп 1874 жылда ингилиз альпинистле ёрлегендиле. Андан сора рекордланы кезиу башланнганды. Кюнбатыш жанында тёппесине альпинистле сегиз сагъатха кётюрюлюп, рекорд салгъандыла. Дагъыда Швейцариядан альпинистле бир жолгъа эки тёппесине да минип, башха жанындан тюшгендиле.

Аслам халда Минги таугъа 1920 жыллада чыгъып башлагъандыла. Алай бла 1925 жылда тёппесинде биринчи тиширыу да болгъанды. Алчыла болургъа излеп 1934 жылда совет альпинистле къыш кезиуде  ёрлегендиле. Бир къауум жылдан Москвадан тау лыжачы тёппесинден «Онбиреуленни ышыгъына»  дери учуп тюшгенди. 

1980 жалдан башлап, ким терк ёрлесе да деп, эришиу  тёреге айланнганды. Тюрлю-тюрлю жыллада энчи рекордла салыр ючюн   къоймайдыла. Башына мотоциклден башлап гирягъа дери кётюрмеген затлары къалмагъанды. 

Биринчи канат жол 1969 жылда Азау таладан "Кругозор" станциягъа дери 3 минг метр бийикликге тартылгъанды. Бюгюнлюкде канатка бла 3780 метрге дери чыгъаргъа жарайды.

Бир-бирле Минги таугъа ёрлерге тынч сунадыла, алай ол терс оюмду. Мында  тюрлю-тюрлю категориялы маршрутла бардыла. Алай эм тынч жолларында да бир хатагъа тюберге кёп керекмейди. Аны баш сылтауларындан бири хауа болумну кюйсюзлюгюдю. Кюн чууакъда  терк окъуна боран башланады. Ол кезиуде алларын кёрмей, бирлении башлары хайран болуп терсине кетедиле. Аны бла бирге буз жарылгъанлагъа ташайгъанла  да аз тюйюлдюле. Кёбюсюнде уа  кеслери алларына кётютюрлгенле ачыйдыла. Ала къайсы маршрут бла барлыкъларын айтмайдыла, излерге керек болса уа, къутхарыучулагъа къыйналыргъа тюшеди. 

Биринчи кере ёрлеген адамны солууу иги айланмай "тау" ауруу къозгъалыргъа болады. Аны кезиуюнде башы ауруйду, кёлю бокъланады,  санлары тюшеди. Ол себепден ашыкъмай акклиматизацияны ётсе игиди. Алай бла бир къауум кере 1500 метрге дери кётюрюлюп, тюбюне энерге керекди.

Кёбюсюнде "Онбиреуленни ышыгъындан" тауну тёппесине дери 8-12 сагъат барылады. Саулай алып айтханда, тау бийиклеге юйюрсюндюрюу бла бирге экспедиция 7-10 кюннге созулады. Анга мартдан башлап октябрьге дери къатышыргъа жарайды, алай эм иги заманнга уа июль, август айла саналадыла.