Ленинград – болмагъанча уллу чыдамлыкъны бла жигитликни юлгюсю

27 январьда Ленинградны, шёндюгю Санкт-Петербургну, блокадасы чачылгъаныны   кюню белгиленеди. Гитлерчиле къыралыбызны шимал ара шахарын къуршоугъа 1941 жылда 8 сентябрьде алгъандыла.  Аны эркинлиги ючюн къазауат  юч жыл баргъанды:   блокада 1943 жылда 27 январьда кетерилгенди.

Душманны умуту юзюлгенди 

Дуния башында эм ариу шахарларыны тизмесине кирген Ленинградны душмандан эркин этиу совет аскерлени уллу хорламларындан бириди.  Алай бу къууанчлы ишге дери уа шахарчыла ачлыкъны бла сууукълукъну, эркинликге итиниулюкню бла тёзюмлюкню, ышаныулукъну бла жигитликни  872 кюнюн бла кечесин сынагъандыла.   Къуршоугъа тюшген кезиуде, тюрлю-тюрлю шартлагъа кёре, анда 600 мингден  башлап 1,5 миллионнга дери мамыр адам жоюлгъандыла: 97 проценти  ачдан, сууукъдан.    

Фашист Германияны оноучуларындан бири Геббельс Ленинград «илмуну мурдорунда жокъ этилирге керекди»,-деп жаза эди. 

Вермахтны аскерлерин аш-суу бла жалчытыу жаны бла кенгешчиси   Цигельмайер ленинградчылагъа жетген ашха адам жашаялмазлыгъын,  аны ючюн немисли аскерчилени жанларына къоркъуу болмагъанын жаза эди душман командованиягъа хазырлагъан документледе. «Ленинградчыла кеслери къырыллыкъдыла. Жаланда бир адамны да фронтдан иймезге керекди. Не кёп болсала, ол къадар терк къырыллыкъдыла. Биз а шахаргъа бир аскерчибизни да тас этмей кирликбиз…». Бу сёзледен жюрегинг титирейди!

Жашау а бара эди

Болсада Ленинградны душманнга бойсунур акъылы жокъ эди. Ол угъай, жашау андан ары баргъанды. Анга уа 1941 жылда июльдан декабрьге дери Ленинград фронтха 422 илму тинтиу бла жангычылыкъны юсюнден башламчылыкъла этилгенлери да шагъатдыла. Аладан 78-си артиллерия, 95-си бронетехника, 84-сю уа связьны мадарлары бла байламлы эдиле. 

Алимле  соядан сют жарашдырыргъа юйреннгендиле. Бу илму жангычылыкъ минглени жанларын ёлюмден сакълагъанды, ол санда къагъанакъланы да. Химикле уа назы тереклени ийнелеринден витамин бла байыкъланнган суусап чыгъаргъандыла.Тюрлю-тюрлю гюлледен, чапыракъладан С витамин жарашдыргъандыла. 

 Урушну аллында  алимле къанны алышыуну амалын тапхандыла, алай аны къурамында керти къан да болургъа керек эди – 10 проценти.    Ачдан эслерин ташларгъа жетген ленинградчыла болмагъанча уллу чыдамлылыкъны юлгюсюн кёргюзтгендиле: ала Ленинград фронтну кереклерине 144 тонна къан бергендиле. Блокаданы эм къыйын кезиуюнде Ленинград фронтну баш хирургу П.Куприянов «…донор къан жетер тенгли барды»,- деп жаза эди командованиягъа. 

Прикладной химияны институтуну алимлери шахарны отдан сакълауну амалын къурагъандыла. Ала сынаула бардырып, суперфосфат сюртюлген мекям кюймегенин ачыкълагъандыла. Къуршоу жабылгъынчы уа, къангадан ишленнген чардакъланы бла мекямланы 90 проценти аны бла сюртюлюп, шахар отдан сакъланнганды. 

Алим  Наум Рейнов  энчи прибор хазырлагъанды – прогибограф. Ол бузну къалтырагъанын эсепге алгъанды. Ладогада Жашауну жолу къуралгъан биринчи ыйыкъда аш-суу бла жюкленнген  кёп машина, буз ууалып, суу тюбюне кетгенлери белгилиди.

Тохташдырылгъаныча,   машинаны бла кёлде толкъунну теркликлери тенг болсала ууалгъанды буз.  Алай бла алимле 30 километрден терк  барыргъа жарамагъанын эмда ала бири биринден 80 метр узакълыкъны сакъларгъа кереклисин тохташдыргъандыла. 

Чынтты инсанлыкъ

Даниил  Кютинен 59 жылында ишчи жеринде  ауушханды. Ол ётмек биширгенди шахарчылагъа. Ол пекарняда жанын сау къалдыраллыкъ эди, алай бир бурхуну да  къапмай, ачдан жан бергенди.  

Техника битимлени урлукъларын сакълаугъа жууаплы  Александр  Щукин 1941 жылда ноябрьде ишчи жеринде ауушханды. Аны кабинетинде уа къозла сакъланнгандыла. Алим арахисни тинтиу бла кюрешгенди. Ол къыралда аз тюбеген арахис бла чулгъамны къолунда къысып ауушханды. 

Жарманы тинтиу бёлюмню башчысы   Дмитрий  Иванов ишчи жеринде ачдан ёлгенди. Аны отоуунда уа нартюхню, пиринчни, гречканы, башха  битимлени урлукълары сакъланнгандыла. 

Битимчиликни битеуроссей институтунда блокаданы аллында картофну 1200 тюрлюсюню урлугъу сакъланнганды. Алай 1941 жылда фашистле ала ёсдюрюлген жерге жууукълашханда, картофну къутхарыу жумушла башланадыла. Тамата илму къуллукъчула   Абрам   Камерз бла Ольга Воскресенская битимлени къазып, аланы «Лесное» совхозгъа ташыйдыла.  Абрам Камерзни фронтха чакъыргъандан сора  урлукъну сакълау жумушланы Ольга Вознесенскаяны эри    Вадим  Лехнович бла бирге андан ары бардырадыла.

Блокаданы кезиуюнде ала экиси да кюн сайын институтха  жаяу жюрюгендиле. Къарыулары азайгъандан сора уа анда къалып башлагъандыла. Картофну къыш сууукъладан, гылыу чычханладан сакълагъандан сора жайда урлукъ себиуню юсюнден къайгъырып башлайдыла. Шахарчыланы болушлукълары бла аны скверледе, парклада саладыла. Ма алай бла кюз артында картофну жыйып, ленинградчыла ачлыкъны хорлагъандыла. 

Ма быллай жигитликле этгенди хар ленинградчы да!

Битеухалкъ байрам

Ленинградны блокадасы кетерилген кюн битеу халкъ байрамды дерге эркинбиз. Бу жигит шахарны къоруулаугъа совет къыралны битеу миллетлерини жашлары бла къызлары къатышхандыла. Аланы араларында уа таулу халкъны жигит уланлары да бардыла. Аладан ненчасы «Ленинградны къоруулагъаны ючюн» майдал бла саугъаланнганларын тюз тохташдыргъан да къыйынды. Болсада аллай онг барды - Россейни Къоруулау министерствосуну «Подвиг народа» неда «Память народа» сайтла жылдан жылгъа  жангы шартла бла толтуруладыла.

Алай, мени аппамы къарындашы Солтанча, Ленинградны эркинлиги ючюн къазауатда жоюлуп, басдырылгъан жерлери да белгили болмай къалгъан да ненча жигит жашыбыз бардыла.

Ленинградны эркинлиги ючюн жанын-къанын аямагъанланы арасында халкъыбызны жигит уланы Байсолтанланы Алимни атын биринчилени санында сагъыныргъа керекди. Ол СССР-ни Жигити деген атха нек тийишли  кёрюлгенини юсюнден документ эки бла жарым къагъытны алады. Аны командири жазгъаныча, Балтияны илячини самолётунда душман аскерлеге къажау урушда кёкге 277 кере чыкъгъанды.   

1944 жылда 27 январьда Ораниенбаумну тийресинде энчи лыжа батальонну парторгу Батчаланы Шахмурзаны жашы Исмайыл биринчи болуп атакагъа кётюрюледи. Аны батырлыгъыны хайырындан  аскерчиле Большое Кикерино деген элни  тийресинде немислилени ууатадыла. Бу атышыуда жигитлиги эм аскер хунери ючюн Батчаланы Исмайыл Къызыл Жулдузну ордени бла саугъаланады. Дагъыда ол  Ата журт урушну  орденини 2-чи даражасы,  Къызыл Байракъны ордени, «Ленинградны къоруулагъаны ючюн» майдал бла да белгиленнгенди.  

Шахарны азатлаугъа юлюшлерин Жантуудуланы Ибрагим, Къонакъланы Магомет, Доттуланы Ибрагим, Асанланы Ахыя да къошхандыла. Бёзюланы Хаммал, Аккийланы Аскербий эм Улбашланы Идирис а урушну аллында жыллада, водительни усталыгъына юйренип, колхозда ишлеп тургъандыла. Къазауатны жылларында уа бу усталыкъ алагъа мамыр ленинградчыланы ёлюмден къутхарыргъа онг бергенди. Ала Ладога кёлде «жашауну жолу» бла шахарчылагъа аш-суу элтгендиле, сауутла ташыгъандыла.   

1943 жылда сентябрьде 8-чи армияны 272-чи мараучу дивизиясыны 1240-чы мараучу полкуну командованиясы «Ленинградны къоруулагъаны ючюн» майдалгъа тийишли кёрюлгенлени арасында лейтенант Габаланы Дулланы жашы Магометни аты да барды. Ол связь ротада къуллукъ этгенди. 

Къыралыбызны  шимал жанында ара шахарын душмандан эркин этиу къазауатда жигитликлерин  кёргюзтгенлени арасында танклагъа къажау 66-чы энчи артиллерия дивизиясыны аскерчиси Ёзденланы Жамболатны жашы Магомет да барды. Бу тизмеде дагъыда къарачайлы жигит тамата лейтенант Эркенланы Бийболатны жашы Магомет да жазылыпды.   

Ленинград фронтну 1-чи гвардий танк бригаданы мараучусу  Чочайланы Сафарны жашы Хаджи, 59-чу армияны 16-чы танк бригадасыны орудияны командири старшина Атмурзаланы Магомет, 407-чи энчи окъутуу мараучу ротаны курсанты ефрейтор Ностуланы Шавазны жашы Харун, 109-чу мараучу дивизияны 381-чи мараучу полкуну миномётчиги кичи лейтенант Отарланы Магомет,  115-чи зенит артиллерия полкну аскерчиси ефрейтор Биттирланы Чапай, мараучу бёлюмню командири тамата лейтенант Сарбашланы Магомет эм кёп башхала  бардыла. Ала барысы да  «Ленинградны къоруулагъаны ючюн» майдалгъа тийишли болгъандыла.