«Дербент кюн тууушда жылына тургъан жиляннга ушайды»

Бюгюнлюкде къыралда ич туризмни айнытыугъа баш магъана бериледи. Ол да тюздю. Экономика бла байламлы сорууланы ангыларчады, алай аны бла бирге  Россейни хар регионуну да сейир, башха жерлеге  ахырда ушамагъан, тамаша жерлери кёпдюле. Адам жашауу къадарында аланы барысына да къарап чыгъаллыкъ да болмаз.

Бу жаны бла уа Кавказ бютюнда байды: бийик таула, деменгили чучхурла, терен черекле… Табийгъатыны ариулугъу бла бирге, Кавказ тарыхыны байлыгъы бла да энчиди. Бюгюн а сизни Россейде эм эрттегили шахар Дербентде сейир Нарын- Къала бла шагъырей этерге сюебиз.

 Дербентге бир сагъатха окъуна келген адам   Нарын-Къалада болургъа борчлуду, дегенни эшитип, онг болгъанлай, бу эрттегили шахаргъа атланама. Бу сейир мекямны, аны базыкъ къабыргъаларын, отоуларын, ала къалай жасалгъанларын кёргенимде, беш минг жыл мындан алгъа аны къалай ишлегендиле,    бюгюн да ол  бир тюрлю зарансыз къалай сакъланнганды деп, сейирге къалгъанма.

Сёз ючюн, декабрист Александр Бестужев-Марлинский аны юсюнден былай жазгъанды: «Дербент кюнде жылына   тургъан  жиляннга  ушайды. Ол таудан энишге салынып,  Нарын-Къала  башын ёрге кётюрюп, къуйругъу бла уа Каспий тенгизде ойнай…».

Кертиси бла да, Нарын-Къала кесини деменгилиги бла сейирсиндиреди. Ол Джалган  тауну башында ишленнгенди. Бурун адамла, шёндюгю техникалары, оборудованиялары болмай,   тауда быллай ариу мекямны къалай салгъандыла дерчады. Къала 4,5 гектар жерни алады, аны къабыргъаларыны базыкълыкълары  юч метрге жетеди,  кенглиги  180 метр, узунлугъу уа 280 метрди.  Хар 20-30 метрден а къабыргъада  къорууланыу минарала къуралыпдыла.

Ол блокладан ишленнгенди, алай къурулушда  раствор хайырланылмагъанды.  Аны юсюнден ол замандагъы араплы  назмучу былай жазгъанды: «.. къабыргъа тёртгюл ташладан къаланнганды. Аны бирин кётюрюр ючюн а 50 адам керекди. Ташла бир бирлерине къаланып, темир чюйле бла  тигилгендиле…».   

 Кертиси бла да ол заманда растворну орунуна темирни, къоргъашинни хайырланнгандыла. Блокланы бир бир башларына тизип, аланы бирге байлар ючюн а тешикле этип, аланы ичлерин эритилген къоргъашин бла толтургъандыла.   Къабыргъаларыны  кенглигини юсюнден а назмучу Адам Олеарий «… аланы юсю бла арба да ёталлыкъды…», - деп  жаза эди.

Къаладан  Каспий тенгизни ичине дери кенг къабыргъала болгъандыла. Кюнчыгъыш-кюнбатыш жанындан а ол Даг-бары таугъа къысылгъанды.  Археология тинтиуледен белгили болгъаныча, алгъын былайда бийиклиги он метрге жетген тёртгюл къала тургъанды.  Андан къабыргъа ишленип,  Кавказ тауланы ичине 40 километрге киргендиле.  Алай бла душман аскерлени сууну неда тауланы жанындан  шахаргъа кирир онглары ахырда  болмагъанды.   

Бу тарых эсгертме  беш минг  жыл мындан алгъа ишленнгенине    шагъатла аз тюйюлдюле. Сёз ючюн, аны шимал-кюнбатыш жанында  жерни тюбюнде мекям табылгъанды. Ол кеси да жоргъа ушайды. Биринчи заманда алимле аны суу асыралгъан  жер сунуп тургъандыла. Алай археология тинтиуле кёргюзтгенлерича, ол эрттегили килисады. Кеси да  жерни юсюнде ишленнген эди, алай заман, ёмюрле оза баргъаны къадар, аны топуракъ басып, жерни  тюбюне тюшгенди.

Шахарны кюнчыгъыш эмда шимал жанларында башха тамаша эсгертмеле бардыла – къаланы къабакъ эшиклери. Аладан архитектура  жаны бла бютюнда  Орта къабакълары  айырмалыдыла. 

Беш минг жыл мындан алгъа  шахарда адамланы суу бла жалчытыу система болгъаны уа сейир этерча шарт тюйюлмюдю? Сууну  шауданладан жер тюбю бла  таш эм керамика быргъыла бла шахаргъа жетдиргендиле,  аны асырагъан уллу жерле да болгъандыла. Бурун заманлада ишленнген  Хаибулах (Ханны шауданы), Дгиарчи-булах (Жангылыкъла билдирген шаудан) фонтанладан келген  суу бла уа  дербентчиле бюгюн дла хайырланадыла.

Хамамла да сакъланнгандыла. Аладан бири къаланы тюз ортасында орналыпды. Ала къалай къуралгъанларын  да айтыргъа тийишли болур. Хамамла жер тюбюнде ишленнгендиле. Кеслери да тёгерекдиле,  башлары минарача этилипди. Тарыхчыла айтханларыча, хамамла 17-чи ёмюрде къаланнгандыла. Аланы ичинде уа сууукъ эм жылы суу келген энчи отоула,  тешинип, кийимлени къоярча жерле  да къуралыпдыла. 

 Нарын-Къаланы къабакъ эшиклерине жетер ючюн а жюзден аслам тапка бла кётюрюлюрге тюшерикди. Алай башына жетип, андан  энишге къарасанг, арыгъанынгы унутуп, къыйынынг зырафына кетмегенин ангылайса. Былайдан Дербент  тюз къол аязынгдача кёрюнеди: межгитлени минаралары, юйле, жилянчыкълагъа ушаш  бюгюлген жолла. Каспий тенгиз а былайдан аллай ариу бояула бла ойнайды – акъдан башлап, жашилге, кёкге дери да…

1989 жылда Дербентде къырал тарых-археология эм художестволу музей-заповедник къуралгъанды. Анга 250 тарых эсгертме киредиле, ол санда Нарыкъ-Къала да.

Сёзсюз, ич туризм сейир жерлени кёрген  бла бирге, къоншу халкъланы адетлери, тёрелери, тарыхы бла шагъырей болургъа онг береди. Кавказны  билирге сюйген адам а жашауунда бир кере окъуна  Дербентде болургъа керекди. Нарын-Къала, «Къырхляр» къабырла, Жума межгит, эрменли килиса, «Башмак-тепе», «Караул-тепе» дуппурла (тёбеле) да сейирликлерине, ариулукъларына, тарых магъаналарына  кёре  битеу дуниягъа белгили Къытай къабыргъадан, Египет пирамидаладан, Афины шахарны тарых эсгертмелеринден артха къала болмазла деригим келеди.

Суратла  интернетден алыннгандыла.