«Ёсюп келген тёлюню адет-тёрелерибизге таянып юйретирге тийишлиди»

Къырал политиканы баш борчларындан бири - Ата журтну сюйген, анга кертичи болгъан, социал жууаплылыкъны сезген, билимли эмда хунерли инсанны кесибизни ниет эмда адеп-къылыкъ, маданият эмда миллет адет-тёрелени хазналарына таянып ёсдюрюудю. Ол Россей Федерацияны Президенти Владимир Путинни энчи Указында да шарт белгиленеди. Алай   битеу дуния маданиятны бла адет-тёрелени  да билиуню, ол жаны бла бир бирни байыкъландырыуну магъанасы да уллу болгъанын унутмазгъа керекбиз деп, алай сунама. Ма аны юсюнденди педагогика илмуланы доктору, сабий чыгъармачылыкъны «Кюн шахар» академиясыны бёлюмюню таматасы, Жамауат палатаны келечиси Байчеккуланы Нина Харуновна бла ушагъыбыз.   

– Нина Харуновна, къыралны чеклеринде жашау бла чекленип  къалыу тюзмюдю? Башхаланы жашау турмушларын, адет-тёрелерин, маданиятларын бла адабиятларын билмеген кеси къыралында патриот болаллыкъмыды?

– Мени оюмума кёре,  кеси миллетини тилин, адет-тёресин дурус билмеген, алагъа сансыз болгъан адам  башха халкъланыкъыланы да не хазна билсин. Хар инсан да  Ата журтун сюерге, аны жетишимлери  бла ёхтемленирге борчлуду деп, мен алай къарайма. Аны ючюн а кесини туугъан шахарын неда элин багъаларгъа,  ана тилин билирге, халкъыны адет-тёрелерин багъаларгъа  керекди. Ол а  юйюрден башланады, андан сора уа, сабий садда бла школда, ызы бла уа  бийик окъуу юйде андан ары бардырылады. 

– Кесибизни ниет эмда адеп-къылыкъ, маданият эмда миллет адет-тёрелени хазналарына таянып юйретиу къыйматлы боллукъду, деп да айтылады.

– Ол бек магъаналыды. Юлгюге Шимал Кавказны халкъларыны  нартларыны юслеринден эпосну келтирирге боллукъду. Нартла  табийгъат бла къаты байламлыдыла, аны бла бирдиле. Ол а патриотлукъ тюйюлмюдю. 

Белгилеп айтханда, къарачай-малкъар фольклорда  аскер патриотлукъ уллу  жерни алады. Анга  халкъ жырла,  жомакъла, таурухла, элберле да шагъатлыкъ этедиле. Сёз ючюн, таулулада  быллай айтыула бардыла: «Жигит эл ючюн тууар, эл ючюн ёлюр», «Жигит юйде тууар, тюзде ёлюр», «Жигитлик кишиликден чыгъады»,  «Эрлиги болгъан къыйынлыкъда жунчумаз», «Эр киши туугъан жерин ахыр тамычы къанына дери къоруулайды», «Ата журтун сюймеген душмандан да аманды», «Туугъан жерингде таш да шуёхунгду», дагъыда кёп  башхала. 

– Сабийни патриот ниетде ёсдюрюуде халкъны энчи амаллары да болгъан болурла?

– Жашланы юйретиу, къарачайлылада бла  малкъарлылада, къабартылылада да  жашланы юйретиу асламында   къазауатха хазырлау бла байламлы эди. Ёсе келген уланны атха олтуртхандыла, аскер сауутлагъа ушагъан илляуланы  берип булжутхандыла, чыдамлыкъгъа, тёзюмлюлюкге юйретгендиле.

– Битеу къыралыбыз Уллу Ата журт урушда Хорламны 80-жыллыгъын белгилерге хазырланады. 2025 жыл Россейни Президенти Владимир Путинни оноуу бла  Ата журтну къоруулаучусуну жылына саналады. Ол да, эштада, бюгюнлюкде патриот сезимни кючлер муратда этилген болур? 

– Ата журтну къоруулау, Ата журтха къуллукъ этиу  не заманда да сыйлы борчха саналгъанды. Уллу Ата журт урушда бизни солдатларыбызны жигитликлери бла кишиликлери анга шагъатды. Патриот ниетде юйретирге андан аламат юлгю жокъ сунама.  Бизни республиканы алсакъ окъуна, уруш башланнган биринчи кюнледен окъуна  кёп миллетлерибизни келечилери – битеу да 70 минг чакълы адам –  кетген эдиле фронтха. Ата журтну эркинлиги ючюн 40 минг уланыбыз  жанларын бергендиле. Сёз ючюн,  Акъ -Сууда Бачиланы юйюрлеринден алты жаш уруш аулакълада къалгъандыла. Каменномостское элден Куважуковлары уа сегиз жашны  урушха ашыргъан эдиле. Ала бары да анда жан бергендиле.

Дагъыда бир юлгю: 115-чи атлы дивизияны этген жигитлиги ёмюрлюк махтаугъа тийишлиди. 1942 жылны жай айларындан биринде гитлерчи аскерчиле бла  къазауатда Ростов областьда  он кюнню ичинде аны беш мингнге жууукъ аскерчиси жигитча сермешип ёлгенди. Ахыр письмоларында уа былай жаза эдиле: «тау тийрелеринде жашагъанла  къолларында жангыз  бир сюнгюлери къалса окъуна, артха турмайдыла, душманны артиллериясына къажау сюеледиле».

Быллай юлгюлени дагъыда келтирирге боллукъду. Бюгюнлюкде  ёсюп келген тёлюге фронтчула этген кишиликни, ала жанларын-къанларын аямай келтирген Уллу Хорламны юсюнден дайым да айтып турургъа борчлубуз. Ол аллай палах къайтарылмаз ючюн керекди. Артыкъ бюгюнлюкде, башкес бендерлени сабийлери багъыр башларын кётюргенлеринде, ол бютюнда магъаналыды. 

– Къуру аскер жигитликни угъай, урунуу жигерликни сагъынып турурча юлгюлери да кёпдюле.

– Хау, урушдан сора ол келтирген палахланы кетерирге, оюлгъан юйлени, шахарланы, эллени аягъы юсюне салыргъа да битеу Совет Союзну халкълары ырысхыларын, къарыуларын-кючлерин аямай кюрешгендиле. Къабарты-Малкъарны халкълары да, ол ишни таукел къолгъа алып, жигер бардыргъандыла. Жангы проектлеге тири къатышып, школла, заводла, жашау журтла ишлегендиле, окъугъандыла, бийик билимли да болгъандыла. Ол жаны бла  малкъар халкъны жигерлигин энчи белгилерчады.

Миллетибиз, кёчгюнчюлюкню да сынап,  ачлыкъгъа, жаланнгачлыкъгъа да чыдап, миллетлигин, тилин, адет-тёрелерин да  сакълаялгъанды. Аны къой,   айныуну бийик даражалы жолуна чыкъгъанды деп, таукел айтыргъа боллукъма. Арабызда  академикле, профессорла, илмуланы докторлары, кандидатлары, аламат врачларыбыз, фахмулу поэтлерибиз, жазыучуларыбыз, артистлерибиз, жетишимли спортчуларыбыз бардыла. Биз аланы барысы бла да ёхтемленебиз.  

Бюгюнлюкде да, жашларыбыз энчи аскер операциягъа къатыша, Ата журтха  тюз ниетли, бет жарыкълы  къуллукъ этедиле. Къазауатха  кеси ыразылыкълары бла баргъанла да кёпдюле. Аллай жашларыбыз  бла жууукълары, ахлулары угъай да, битеу Къабарты-Малкъарда жашагъанла да  ёхтемленедиле. Ол а ата-бабаларыбызны махтаулу адет-тёрелери андан ары бардырылгъанларын кёргюзтген шартды.