«Сахнада гитче, магъанасыз зат жокъду»

Бир миллетни театрыны режиссёру башха миллет театрда спектакль салгъаны тёреге айланнганлы кёп заман болады. Баям, ол шарт режиссёрлагъа, актёрлагъа бир бирден юйренирге, театр санатны тасхаларын теренирек билирге болуша болур. Къулийланы Къайсын атлы Малкъар къырал драма театрны баш режиссёру, КъМР-ни искусстволарыны сыйлы къуллукъчусу Атмырзаланы Магомет ол жаны бла къоншу республикалада таныулу адамды. Аны спектакльле салыргъа къарачай, ногъай, башха театрлагъа да чакъырадыла. Озгъан жылны ахырында ол Алийланы Шахарбий атлы Къарачай къырал театрда «Шашхынлы кюн» деген оюнну салгъанды. Бюгюн ушагъыбыз аны бла барады.

– Магомет, Къарачай-Черкес бла байламлыкъ къалай башланнганды?

– Анда ахыр кезиуде режиссёрла жаны бла иш аламат тюйюлдю. Энди бусагъатда жаш адамла окъуй турадыла. Анда къарачай театрдан сора да, абазин, ногъай театрлада оюнла сала тургъанма. Сёз ючюн: абазин театрда нарт эпосха кёре Юрий Шидов жазгъан пьесаны алып, «Золотая стрела» (орус тилде), абазин театрны директору Умар Кишмахов жазып, «Ашуй къыралы», ногъай театрда «Киеулюк», «Келин жыйрыкъ» Юрий Шидовну пьесасына кёре.

Къарачай театргъа уа бютюнда жууукъма. Анда да бир ненча спектакль салгъанма. Он жыл мындан алгъа Мамучиланы Динаны пьесасына кёре «Акъбийче бла Рамазан», артда «Къарча» – ол да Динаны пьесасыды, «Керти сёз» деген жомакъ, «Шошлукъну чюйреси» Ёлмезланы Мурадинни пьесасына кёре. Аны махтау къагъытла бла белгилеген да этген эдиле. Бу арт тёрт-беш жылда беш-алты оюн салгъанма.

– Жомакъ, таурух, тарых, сюймеклик драма – жанрлары бир бирге ушамагъан оюнла. Аланы хар бирине энчи хазырланыргъа тюше болур? 

– Алай болмай да къалай? Сахна суратладан башласанг окъуна, сен къараучуну ол жигитле жашагъан жерге, ол заманнга тюшюресе. Кийим, сауутла, башха затла, декорация – хар не да болургъа керекди, столдан, аны юсюнде алмадан башлап. Сахна жарыкъмы, къарангыракъмы болады – ол да эс бурурча шартды. Сора айтханынгы къараучула эшитирча, тауушу да алай болургъа керекди. Гитче зат жокъду сахнада.

– «Акъбийче бла Рамазан» насыпсыз сюймекликни юсюнде къуралгъан трагедияды дерге боллукъду. Ол сюймекликни юсюнден халкъ жырла да бардыла. «Къарча» уа тарых драмады. Сен салгъан оюнда аны жигитлери кимле эдиле?

– Ол спектакльни къарачай театр республиканы 100-жыллыгъына атагъан эди. Анда, Тамерланны аскери бу жерледен кетгенден сора, Къарча жол башчылары болуп, къарачайлыла Ата журтха къайтханларыны юсюнден айтылады. Жигитлери уа – ол ишде Къарчагъа билек болгъанла: Науруз, Адурхай, Трам, Будиан. 

– Жангы жылны аллында къарачай театрда «Шашхынлы кюн» деген оюнну салгъанса. Ол комедияны автору сен кесинг болгъанынгы билеме. Аны юсюнден айтсанг эди?

– Къарачай театрны директору Гочияланы Руслан кеси да ойнайды анда. Ол къараучуланы жырлары, тепсеулери да болгъан жарыкъ оюн бла къууандырыргъа сюйгенди. Пьесаны да жаратханды. Мен анга «Оха-ха-ай!» деп атагъан эдим, аны «Шашхынлы кюннге» тюрлендиргенбиз. Сюжет ызын айтханда, элли жашла Солман бла Чепеллеу концертге тебирейдиле, ашыгъып, жолда машина тохтатыргъа кюрешедиле. Алайгъа бош рульну да къолунда бура, акъылы жетишмеген Хажос келеди. Ол жашланы, керох бла къоркъутуп, концертге «элтеди», бирин болмагъан машинаны кабинасына, бирин кузовуна олтуртуп. Ала тюшген кюлкюлю болумла, белгили жарыкъ жырла къараучулагъа жашау къайгъыладан бир кесекге солургъа болушурукъларына ийнанама.

– Къарачайда Зеленчукда, Чапаевскийде, Красный Октябрь, Преградная, Сторожевой элледе да оюнну кёргюзтгенлерин билеме. Бери уа келликмидиле?

– Келликдиле деп турама.

– Оюнда жырла уа кимникиледиле? 

– Отарланы Керимни сёзлерине Байчеккуланы Абидин такъгъан «Мен колхозну шофериме» деген жырны айтады Хажос. Къалгъанлары уа Ёзденланы Альбертни жырларыдыла. Айтхан да кеслери этедиле.

– Къарачай актёрланы, бу бу рольгъа жарайды деп, кесингми сайлагъанса огъесе башхаламы болушхандыла? 

– Анча жылны ичинде барын да таныйма. Анда кесим Шимал Кавказны къырал санат институтда окъутхан жашла, къызла да бардыла. Ол себепден бу жаны бла къыйналырча болмагъанбыз ала да, мен да деп турама. Роль бере туруп, къайсы актёрну да кесини энчилигине кёре барады иш.

– Анда, мында да жетишген къыйынды. Сора мында ишинг да къалай болады?

– Башха театрда оюн салыу эрттеден жюрюген адетди. Чакъырылгъан режиссёрла боладыла. Жарсыугъа, жол керти да узунду, алай а бир башласанг, ишинги тынгылы этгинчи жюрегинг тынчаймайды. Мында иш да барады, башха режиссёрла болушуп.

– «Шашхынлы кюн» деген оюнну сала туруп, сен дагъыда ногъай театрда орус тилде Юрий Шидовну пьесасына кёре «Подвенечное платье» деген спектакльни салгъанса. Ол а нени юсюнденди?

– Ол моноспектакльди. Жанр жаны бла алгъанда, драмады. Кеси да жашау узуну симфония оркестрде валторнада ойнагъан музыкантны юсюнденди. Ол джаз музыка сокъгъан къауум къураргъа умут этип тургъанды. Алай а ол умуту толмагъанды, насыбы да къачханды андан.

– Алда уа не умутунг барды? Къаллай спектакльни сагъышындаса?

– Бу келген жыл Уллу Ата журт урушда алгъан хорламыбызны юбилей жылыды. Анга атап, Батчаланы Муссаны «Кюмюш акка» деген хапарына кёре салыргъа деп турабыз оюн. Аны сценарийин Сараккуланы Асият бла мен жазгъанбыз. Окъугъандыла, жаратхандыла. Ол боллукъду жангы саугъабыз къараучулагъа. 
***
Къарачай драмтеатрны директору Гочияланы Руслан ол салгъан оюнланы, Магометни юсюнден да былай айтады: «Ол бизде бир къауум оюн салгъанды. Ишин билген адамды. Аны 1979 жылдан бери таныйма. Бир бирни ангылайбыз. Ол салгъан оюнланы къайсысы да къараучуну жюреклерине жетеди. «Къарчагъа», «Шошлукъну чюйресине» къарагъанда да, ала драмаладыла, жилягъанла болгъандыла. Аллай кёз жашла жюрекни ариулагъанлары, ниетинги таза этгенлери белгилиди. «Шашхынлы кюнню» уа юч кере къарачай элледе премьерасын этгенбиз. Халкъ жаратады, солуйду, магъанасы да барды. Ма бу кюнледе, хакъсыз кёргюзтгенибизде, башха миллетле да келгендиле. Гротеск-сатира оюн деп салгъанбыз жанрын. Аллах айтса, алда да бирге ишлер муратыбыз барды».