Жер-суу атла – халкъны тарыхы

Алагъа ат бергенле дунияларын эртте алышхан эселе да, жер-суу атла уа айтылгъанлай турадыла. Алай, жарсыугъа, жылла оза барсала, сёзле тюрленнген да этедиле, бирде къысхартылып, иги ангылашынмай  да къаладыла. Сора аланы башха тилден кёчген сунуп къоябыз.

Сёз ючюн, эрттегили эллерибизден бири, жангыз да аты сакъланнган Усхурну айтайыкъ. Муну магъанасы неди? Аны юсюнден къауум жыл мындан алда токъсанбешжыллыкъ Атталаны Хусейге соргъан эдим. Акъсакъал кеси да ол элден эди.

Ол былай деген эди: «Усхур деген сёз Юш-Хуру деген сёзден тюрленип къалгъанды. Шёндю сиз юч дейсиз. Алгъын а юш деп къоя эдиле. Буруннгуда адамла былайда жашау къурайбыз дегенлеринде, ала тийрени ташдан тазалагъандыла. Аланы бирге жыйып, юч хуру сюегендиле. Сора алайгъа Юш-Хуру деп атагъандыла. Артдан артха сёз Усхургъа тюрленеди». Аллай кёп юлгюле келтирирге боллукъбуз бюгюнлюкде.

Жыйырманчы ёмюрню биринчи жарымында уа, бютюнда Совет власть тохташып, орус миллети уа бу тийрелеге жайылып тебирегенде, кёп жер-суу атланы кеси тиллерине бургъандыла.

Аны бла байламлы да къауум юлгю айтайыкъ. Ариулукълары бла битеу дуниягъа атлары айтылгъан Чирик кёл Голубое озеро болду, Чегем чучхурла уа – Чегемские водопады, Минги тау тийреси уа – Приэльбрусье.

Къара-Суудан ёргерек барып, тик къаяны ортасындан чучхур чыгъады. Анга Тынты дейдиле. Къаяны кёп гитче тешикчиклеринден тамычыла агъып, бир бирге къошулуп, бир ызгъа жыйышып, Холам-Бызынгы черегине саркъадыла. Шёндю уа анга Девичьи слёзы, дейдиле.

Малкъар тарында тешиклеге кирген жерде, мындан бара жолну сол жанында, тау башындан саркъып келген суучукъ барды. Ол тыжынтыдан гитчеди. Аны аты Медиан кезлеудю. Анга уа Мужские слёзы, дейдиле.

Ариу элибиз Акъ-Суу Белая Речкагъа бурулгъанды. Алай болуп барса, кесибизге уа сора не къаллыкъды?

Акъ-Сууда Суу-Арагъа тюп жаны бла чыкъгъан жерде эки жол, сырт эки черек кёпюр барды. Барысы да бир жерде къошуладыла. Сыртха – Къыргъый сырт, дейдиле. Кёпюрге – Къыргъый кёпюр. Жаяу жолчукъгъа уа  Къыргъый жол, дейдиле.  Улоу жюрюген жолну аты уа – Уллу жолду.

Ючюсю да бир атны нек жюрюте болурла. Бурун аланы атлары башха болур эди. Алай жыйырманчы ёмюрню биринчи жарымында мында бир кюйсюз иш болгъанды. Бу жерлени атларын андан сора тюрлендиргендиле.

Аны юсюнден билген, эшитген хапарыбызны да айтайыкъ. Суу-Арада Къыргъый деп бир тиширыу жангыз жашы бла жашай эди. Аны ючюн тиеди кюн, аны ючюн чыгъады кечени жарыта ай да деп, сабийин алай сюе эди ол.

Жашыны юйдегили болур заманы жетгенде, мындан тийишли жокъду анга деп, къызны кеси сайлайды. Жашны юйдегили этгенден сора уа болмаз эди жер башында андан насыплы тиширыу. Энди туудукъларым болуп, аланы къучагъыма бир къыссам эди деп, умут этип турду.

Жарсыугъа, ол алай болмады. Адам бир тюрлю умут этди, жашау а башхача буюрду. Къыргъый, келинни кеси айланып, соруп, мени жашыма бек тийишли буду деп алгъан эсе да, аны бла къайын ананы араларында бир бирин ангылау, келишиулюк болмады. Бир кюн болмаса да, экинчи кюн тиширыуланы араларында даулаш, къайгъы чыгъа тебиреди. Хапар битеу элге жайылды.

Къышны сууугъу жиликледен ётеди. Тёгерекде суратла ишлейди. Агъачда уллу тереклени атдырады. Учуп бара тургъан чыпчыкъла бузлап, таш болуп, жерге тюшедиле. Аллай кечелени биринде биягъы бу юйде уллу даулаш чыкъды. Ортагъа жаш да къошулду, ол а къатыны жанлы болду.

Ана жюрек, анга чыдаялмай, жюреги бек къыйналды. Жатып тургъан тёшегинден къопду да, ич кийимлери бла юйюнден чыгъып кетди.  Не келин, не жаш аналарына тохта, къайт деп айтмадыла, биргесине бармадыла, юсюне жылы кийим бермедиле.

Кече уа сууукъ. Къар жауады. Боран этеди. Сызгъырады, улуйду бёрю жыйыны кибик. Аны эжиуюне къошулуп, юйюнден къысталгъан ананы жюреги да сарнайды. Тиширыу, орам бла келип, сырт башына чыкъды. Агъач ичинде жаяу жолчукъ бла тюшюп, Фарадиннге жууукъларына барыргъа керекди. Юсю-башы жаландан юшюгенди, аякъларын кючден кётюреди. Агъач ичи уа къарангыды. Анда жаяу жолчукъ бла энишге тюшюп тебиреди.

Къарангыда аягъы учупму жыгъылды огъесе жанындан сюйген сабийи юйюнден къыстагъанына жюрегими жарылды, тёшден да тюшалмады. Жууукъларына да жеталмады. Эрттенликде ишге бара тургъан адамла тапдыла аны ёлюп тургъанлай. Хапар битеу элге жайылды. Эл саулай бастырдыла Къыргъыйны. Ашын-сууун да къоншулары, тийре адамы этдиле.

Кёп да турмай жашы да ёледи. Келин а азмы-кёпмю жашады, жамауат аны бырнак этген хапары барды.

Андан бери Суу арагъа чыкъгъан жаяу жолчукъгъа – Къыргъый жолу, ол сыртха - Къыргъый сырты, суудан ётген кёпюрге уа  Къыргъый кёпюрю дейдиле.

Алагъа къошулгъан уллу жол а 1969 жылда ишленнгенди. Ол заманда Гуртуланы Магомет Суу-Арада тытыр заводну директору эди. Агъач мюлкню таматасы Царапин бла оноулашып, заводну экскаватору бла жырдыргъанды алайны. Андан бери ол жол бла жюрюйдю Суу-Арагъа баргъан эм андан келген улоу. Жолну жыргъанда, экскаваторда уа Гуртуланы Алик бла Савелий Олейников ишлегендиле.

Алайда Къыргъый кёпюрню къулагъында черекге гитче суучукъ къошулады. Аны аты уа Акъ-Сууду. Акъ ташланы юслери бла келеди, тазады, аны ючюн аталгъанды ол алай. Артыкъ эсге алынмагъан къысха жерчикде ненча ат барды? Айтыла турмасала, ала да унутулуп къаллыкъдыла.

Жер-суу атла тюрлене баргъанларыны юслеринден айтханда, хапарыбызны ахырында дагъыда бир-эки юлгю келтирейик.

Акъ-Сууну башында Мистердоз деген жер барды. Бурун алайгъа Элмели дегендиле. Анда элме агъач ёседи. Революцияны аллында жыллада ингилизли киши Доз алайны агъачын къырдырып, мындан Петербургга ашырып, андан а Лондоннга жиберип тургъанды. Андан фаэтонла ишлей эдиле.

Ол кезиуде ингилизлини къолунда ишлегенле Элмелиге Мистердоз деп къойгъандыла. Аны къой да, Суу-Араны черегине окъуна Мистердоз деп атагъандыла. Бурун аты уа Дорбун сууду. Уллу дорбунну ичинден чыгъады, аны ючюн жюрюте эди ол атны. 

Жашау тюрлениуле кийире барады, алай жер-суу атла тюрлендирилмей, башха тилге кёчюрюлмей, бурун атларын сакъласала иги эди. Нек дегенде ол бизни тарыхыбызды.