Чынтты жигитликлерин кёргюзтгендиле

1904 жылда январьда японлу кемеле орус аскерле тургъан Порт-Артургъа чабыууллукъ этип, уллу халеклик саладыла. Алай бла орус-япон уруш башланады. Малкъардан да къатышхан эдиле анга жашла. Къызыу сермешледе кишиликлерин кёргюзтюп, сыйлы саугъалагъа тийишли болгъандыла. Аланы юслеринден  билгенибизни айтайыкъ.

1904 жылда 14 августа Апинск ауушда орус аскерле японлула бла къаты уруш бардыргъандыла. Анга  Къабарты сотня  да тири къатышады. Аны санында 114 къабартылы, 14 малкъарлы жаш болгъанды.

Бир бирге къажау тургъан аскерле къаты уруш этедиле. Топдан, окъдан атдырыр ючюн къоймайдыла. Ингир алагъа японлула онглуракъ боладыла. Орус аскерлеге ауушну къоюп кетерге тюшеди. Алай болгъанлыкъгъа, бизни жаныбыздан да уллу жигитлик этгенле бар эдиле. Алагъа патчах аскерни башчылары аскер саугъала бередиле. Аланы араларында таубий Келеметланы Къаншау  аскер орденни Георгий жорну тёртюнчю даражасына тийишли болады.

Бир жол а Къаншау душманны жашырын жерине кирип, аскер керекле, сауутла бла жюкленип тургъан тогъуз атын алып чыгъады. Ол жигитлиги ючюн а анга Георгий жорну ючюнчю даражасын бередиле.

Сермешлени биринде уа Къаншау къуллукъ этген сотняны японлула къуршоугъа алып тебирейдиле. Ол заманда Келемет улу, къылычын да суууруп, биринчи болуп душман аскерле таба чабады. Нёгерлери да аны ызындан атыладыла. Алай бла сотня къуршоудан къутулады.  Ол жигитлиги ючюн таулу жашха Георгий жорну экинчи даражасы бериледи.

Мукден шахарны къатында бардырылгъан сермешде жигитлиги ючюн ол орденни биринчи даражасына кёргюзтюледи.

Журтуна къайтхандан сора  Къаншау Нальчикде жашагъанды. Милицияда ишлегенди. 1920 жылда къызылла бу тийрелени эркин этип бошагъанда, Келемет улу къыйын ауруп эди. Къатыны, юч сабийи, кеси да Быллымгъа кетедиле. Бир къауум кюнден ол анда ёледи.

Андан сора да, бу урушха таулу жашладан  Будайланы Кичибатыр, Асанланы Хажи-Мурат, Акъайланы Жюнюс, Чочайланы Эшеу, Атабийланы Къаракиши, Заммайланы Алий, Мисирланы Быза, Орусбийланы Чёпе, Абайланы Зулкъарний эм башхала къатышхандыла.

Мисирланы Быза урушдан къайтмагъан эди. Сермешлени биринде жигитча ёлген эди. Ол юйюнде жангыз жаш эди. Ёллюгюн билгенча, эгечлери уллу жиляу этип ашыргъан эдиле аны урушха.

Будайланы Кичибатыр, белгили назмучубуз Азретни атасы, уруш бошалгъандан сора да  Къытайны жеринде эки жыл къуллукъ этип къайтхан эди. Кёчгюнчюлюкню заманында 1946 жылда ёлгенди. Георгий жорну тёртюнчю даражасыны кавалериди.

Атабийланы Гюргъокъ хажини жашы Къаракиши да орус-япон урушда кёп жигитлик этгенди. Георгий жорну тёртюнчю даражасы бла саугъаланнганды. Андан сора да, анга офицер чын берилгенди. Къаракиши Биринчи Дуния урушха къатышханды. Анда да чынтты жигитлигин кёргюзтгенди. Сыйлы саугъалагъа тийишли болуп къайтады. Кёчгюнчюлюкню заманында Къазахстанны Макинс шахарына тюшген эди. Анда ёлгенди.

Огъары Малкъардан Заммайланы Карохну жашы Алийге да тюшген эди Узакъ Кюнчыгъышда уруш этерге. Ол заманда анга 22 жыл бола эди. Ол да бет жоймагъанды. Георгий жорну тёртюнчю даражасына тийишли болады. Андан сора да,  анга урядник чын бериледи. Революцияны заманында большевикле жанлы эди. 1919 жылда ауруп ёлгенди.

Абайланы Мырзабекни жашы Зулкъарний Аушигерде жашай эди. Урушдан Георгий жорну тёртюнчю даражасына ие болуп къайтхан эди. Бий тукъумдан болгъаны ючюн, 1937 жылда тутулуп, илишаннга салыннганды.

Акъайланы Таумырзаны жашы Жюнюс Кёнделенден эди.  Сермешледен биринде, инбашына окъ тийип, жаралы болады. Алай, кетмей, сермешни ахырына дери уруш этгенди.  Орус-япон урушда этген жигитликлери ючюн Георгий жорну тёртюнчю даражасы бла къайтхан эди.

Асанланы Кажокну жашы Хажи-Муратны атын эшитмеген а хазна таулу болмаз. Жигитлени жигити эди ол. Аны юсюнден айтыла, жазыла да турады. Биз да бир къауум шартын сагъынайыкъ.

Ол урушха тебирегенде,  анга 23 жыл бола эди. Юйюрю, юйдегиси бар эди.   Къызчыгъына жалан да бир ай бола эди.  Сермешледе кишилигин кёргюзтюп, Георгий жорну 4-чю даражасына тийишли болады. Андан сора да, Асан улу Биринчи Дуния урушха къатышханды. Революцияны кезиуюнде уа, къара халкъны жанындан болуп, акъ аскерле бла къаты уруш этгенди. Ёлгенлени юсюнден быллай хапар жюрюйдю.

Акъланы къолларына тюшгенде, была Хажи-Муратны асар акъыл этедиле. Асан улу къарыулу киши эди. Асаргъа деп жипни кийдиргенлеринде, боюну бла тартып, асмакъны юзеди. Сора кесине жууугъуракъ тургъан жерде аскерчини атдан атып, аны атына минип къачады.

Асмакъны бир юзгенни ёлтюрмей жиберген тёре барды. Болсада акъ башкесле законлагъа, жорукълагъа, тёрелеге къарамай эдиле. Къачханны ызындан ушкок бла атып ёлтюргендиле.

Орусбийланы Адилгерийни жангыз жашы Чёпе 1905 жылны февраль айында къызыу сермешлени биринден къайтмай къалады. Жесирге тюшгенлени санларында да болмагъаны ючюн аны ёлген сунуп къоядыла. Болсада ол андан сау-саламат къайтады.

Бираздан Огъары Малкъардан Шаханланы Таукъанны къызы Жанны алып, юйюр къурайды. Алты сабийни атасы 1915 жылгъа дери Тёбен Басханны старшинасы болуп тургъанды. Онсегизинчи жылда да жамауат аны жангыдан старшинагъа айыргъан эди.

Орусбий улун 1927 жылда тутадыла. «Тройканы» оноуу бла илишаннга саладыла. Сабийлеринден да бир къызчыгъы бла эки жашы ёледиле. Къалгъанлары уа 1935 жылда Орта Азиягъа кёчюрюледиле. Аты айтылгъан алимибиз Орусбийланы Фатимат аны жашындан тууады.

Башында айтханыбызча, орус-япон уруш Узакъ Кюнчыгъышда болгъан эсе да, таулу жашлагъа да тюшген эди анга къатышыргъа. Ала анда чынтты жигитликлерин кёргюзтгендиле, миллетни атын жоймагъандыла. Аланы юслеринден билгенибизни айтдыкъ.