Аны иши тасхалы эди

Таулула сюйген адамларыны суратларын сакъларгъа, ким да кёрюрча  къабыргъада тагъаргъа  бек сюйгендиле.  Бир жол  Булунгуда Эттеланы Владимирни юйюнде  къонакъда болгъанда,  къабыргъада   чырайлы жашны суратын кёрюп: «Кимди бу?» – деген сорууума Ханийфа жууап берди. Владимирни къызыны ата къарындашы Борис бла бек ёхтемленнгени ачыкъ кёрюнюп тура эди.

Борис кёчгюнчюлюкде тургъан заманда башхалагъа юлгю бола, халкъ туугъан жерине къайта башлагъан жыллада, анга дери, андан сора да бир таулу адам окъумагъан институтну бошагъанды. Энди алгъыннгы деменгили къырал чачылгъанлы къалай болгъанын билмейме, ол заманда уа Москвада Халкъла аралы халла жаны бла институтну бошагъан жангыз ол болгъанды. Анга шёндю да къарындашыны юйюнде сакъланнган диплому шагъатлыкъ этеди. Булунгучу жаш анда 1957-1963 жыллада окъугъанды. Халкъ тарыхлы ата журтуна къайтхан жыллада ол окъуу юйге кирген тынч болмагъанын биле тургъанлай, анда студент болалгъан жашны ётю жокъ эди деп къалай айтхын?!

Жарсыугъа, Борисни юсюнден тынгылы хапарны жууукълары, биргесине окъугъан, окъутхан адамла да айталмадыла.

1939 жылны ахыр кюнюнде Булунгуда Эттеланы Сагъытны бла Сапийни юйюнде жаш туугъанда, къыралда миллетни атын айтдыргъан жан болсун деп, алгъыш этилген болур эди. Айхай, алгъышда айтылгъан жашауунда болуп бармайды. Аллах хар инсаннга да хунерни, фахмуну бирча бермейди.

Жюреклери жарыкъ, этген муратларына жетер ючюн алгъа таукел баргъан адамла болуучудула. Борис аллайладан болгъанды. Сабий жылларында халкъы бла кёчгюнчюлюкню сынагъан, андан да алгъаракъ атасы урушда ёлюп ёксюз къалгъан жашха жашауда жерин табар ючюн, къаты къармашыргъа, жаланда кесини кючю бла кесине жол салыргъа керек болгъанды.

– Борис бла сабийлигимден окъуна таныш эдим. Къыргъызстанда Наукат районну Кёкбел элинде 44-чю жылкъы заводунда бирге окъуп тургъанбыз, – деген эди, жаннетли болсун, Этезланы Бахаутдин, Эттеланы Борисни школчу тенги. – Борис адам айтып айталмазча фахмулу, жарашыулу жаш эди. Уллугъа, гитчеге да ариу тилли. Тюзлюк ючюн аныча таукел сюелген жашны табаргъа къыйын эди. Кёкбел элде юзбеклиле, къыргъызлыла, оруслула, греклиле, малкъарлыла да жашагъандыла. Алай окъуу жаны бла малкъарлы сабийлени жетген болмагъанды.

Борис а ол жаны бла къалгъанлагъа юлгю эди. Хар ким баш къайгъылы болгъан къыйын заманда Этте улуну окъуууна артыкъ эс бургъандыла дерча да тюйюл эди. Болсада, окъууунда болушаллыкъ, жашау этерге да юйреталлыкъ адамлары болгъандыла. Бек алгъа анасыны атасы Акъкъызланы Аче. Ол халкъ сёзюне тынгылагъан огъурлу акъсакъал эди. Анасыны эгечи Россейни, Къабарты-Малкъарны да сыйлы устазы Акъкъызланы Айшатны жашны окъуугъа кёллендирирге къолундан келгенди. Алай аны окъу деп, киши да артыкъ къысмагъан эди. Ала жашагъан жердеги жетижыллыкъ болгъаны себепли, Борисге Ош областьны Къара-Суу элинде жашагъан жууукъларында туруп, мектепни алай бошаргъа тюшгенди. Эркинлик берилгенлей, туугъан журтларына кёчген биринчи къауум бла Борис да къайтады. Анга Булунгуда кёп турургъа тюшмеди, бийик билим алыргъа къыралны ара шахарына кетеди.

–Ол Москвада халкъла аралы халла жаны бла институтха киргенин айтханыбызда, киши ийнанмай: «Таулу жаш ары тюшер амалы жокъду!» – деп къоя эдиле. Институтда окъуй тургъанлай окъуна, булунгучу жашха кёп шахарлада болургъа тюшгенди. Бийик билим алгъандан сора уа, Египетде, Францияда, Германияда, Алжирде, Аргентинада эм кёп башха къыраллада болгъанды. Сора кёп тиллени да билгенди, – деп эсгере эди Бахаутдин тенгин.

Борисни анасыны эгечи Залийханланы Фатимат айтханнга кёре, жаш ингилиз, француз, немис тиллени иги билгенди. Жашаууну ахыр жылларында уа къытай тилге юйрене тура эди. Тыш къыралланы ишлери жаны бла къыралны ол заманындагъы министри В.В. Кузнецов таулу жашны министерствода къояргъа да умут этгенди.

Бир-бир интеллигентлеча болмай, Борисни тауча уста сёлеше да, жаза да билгенине чурум тапхан къыйын болгъанын ол жууукъларына Асуан илипинни ишлей тургъан кезиуде, бир орус сёз къошмай, жангыз бир халат жибермей жазгъан письмосун окъуй туруп ангыладым. Жашаууну асламысын ёз элинден, таулула аслам жашагъан жерден узакъда ётдюрген жашны ана тилин шатык билгенине керти да сейир этерчады.

Бахаутдин айтханнга кёре, Этте улу 60-чы жыллада республикалы газетледе бла журналлада тыш къыраллада жашаууну юсюнден кёп статьяла чыгъаргъанды. Басмаланнган материалланы жыйышдырсакъ окъуна, тынгылы китап  болур чакълы бирди.

Бир жол Борис бла бирге солургъа Домбайда Теберди сууну жагъасында олтуруп ушакъ этгенлерин эсгере эди Этез улу.

«Къыйналгъан кёп этгенбиз, аллайла бизден сора да дунияда кёпдюле. Хар халкъны жашагъан, туугъан жери, къыраллыгъы болады. Бирлеге ачыуланама деп, къыралынгдан, туугъан жерингден, журтунгдан ёнгелерге жарамайды. Ол затлагъа неден да сакъ болургъа керекбиз»,–деген сёзлерин Этте улуну тенги сюйюп сагъыныучу эди хар заманда.

Жангыдан къуралып башлагъан эллерибизге Борис бек къууаннганды. Хау, аны туугъан журтуна келип, жууукълары, танышлары бла терк-терк тюбер онгу да болмагъанды. Эки жылны ичинде бир тюрлю хапар билдирмей тургъан жашны юсюнден Нарсана тийресине солургъа келген нёгерлери айтхан эдиле.

Дипломатны иши не заманда да тынч болмагъанды. Хар элни къой союуу башхады деген бир иги сёз барды. Этте улугъа да ол ишлеген къыраллада жюрюген тилни билгенден сора да, аланы адетлерине, къылыкъларына юйренирге тюшгенди. Францияда исси кофе иче тургъанлай, французлу болмагъанын билдирирге аздан къалгъанды. Ол себепден не ууакъ, кёзге илинмеген затха окъуна эс бурургъа тюшгенди. Сёз ючюн, къайтып ашарыкъ эсенг, тышына чыгъа туруп, къашыкъны къалай салып кетерге керегине эс бургъанны къой да, аны кёпле билген окъуна этмегендиле. Дипломат жашха уа аллай ууакъ затлагъа бютюн  эс бурургъа тюшгенди. 

Борис жашаууну арт жылларында Москваны китап басмаларыны биринде ишлегенди. Гитчелигинден окъуна саулугъуна бек сакъ жаш сунмай тургъанлай дуниядан кетгенди. Кёп къыраллада ишлеген, кёпню билген, кёрген да жаш Эттеланы Борис къабыр юлюшюн туугъан эли Булунгуда тапханды