«Къызыл Малкъарлы»

Озгъан ёмюрню отузунчу жыллары Совет Союзну терк айнып башлагъан заманы болады. Бизни къырал ол кезиуде граждан эмда аскер авиацияны чыгъарыуда алчыладан бири эди. Адамларыбызгъа аны юсюнден билдирир ючюн а агитациягъа да уллу магъана берилип тебирейди.

Ол умутда 1933 жыл жаз башында Максим Горькийни атын жюрютген Энчи агитация эскадрилья къурайдыла. Анда самолётланы талай тюрлюлеринден отуздан артыгъы болгъанды, дагъыда кёкде учхан бир ненча шар эмда дирижабль бар эди. Ала къыралны жер-жерлерине учуп, халкъгъа пропаганда кинофильмле кёргюзте, радио бериуле эшитдире, басма материалла да юлеше болгъандыла. Пассажирлени санында уа урунууну жигитлери эмда алчылары (стахановецле), профессорла эмда къырал къуллукъчула да бар эдиле. Ала самолётланы алларында жыйылгъан халкъгъа докладла бла лекцияла окъуп болгъандыла.

Эскадрильяны «башчы» самолёту конструктор Туполев къурагъан АНТ-14 эди. Анга «Правда» деген ат бередиле – къыралны айтхылы газетича. Дагъыда «Крокодил», «Работница», «Биробиджанец» дегенле да болгъандыла. Ангылагъан болурсуз, хар самолётха да энчи бир ат бергенлерин. Аланы ичинде уа «Къызыл Малкъарлы» деген бири да болгъанды: ол «кёкде учхан къайыкъ» - Ш-2 самолёт эди.

Бу самолётну ичинде экеуленнге жер болгъанды. Анга аэродром хазна керек тюйюл эди, ол не аз да сыйдамыракъ жерледе, сора тенгизледе, кёлледе эмда суулада да къоналгъанды. Бу самолёт Совет Союзну кёп районларында болгъанды, кеси да къадар ишледе хайырланылгъанды: чабакъчылыкъда, жюкле ташыуда, юйретиуде, связьда, тёгерекге-башха кёз-къулакъ болууда. Къырал битеу да 700 Ш-2 чыгъаргъанды. Пилотла уа, аны жаратханларын белгилеп, аны къурагъан конструкторну (В.Б. Шавров) атына кёре «Шаврушка» дей эдиле.

Алайды да «Къызыл Малкъарлы» Максим Горький атлы эскадрильяны санында бек тири ишлеп тургъанды, къадар жерде болгъанды, халкъны жарыкъландырыугъа иги къошумчулукъ этгенди.

Бу самолётну номери 31212 эди. Ол 1935 жылда 23 майда СССР-N1987 деген жазыу бла къырал эсепге тюшгенди. Ызы бла аны 1936 жылда 4 майда Полярный авиациягъа кёчюрген эдиле. Анда ол СССР-Н156 номер бла 1937 жылны ахырына дери ишлеп тургъанды.

 «Къызыл Малкъарлыны» тарыхы аны бла бошалгъанды дерге боллукъ эди. Алай угъай, архивлени къармай кетгенде, ол эскадрильяда аллай ат бла бир угъай, эки самолёт болгъанына тюбейме. Биринчиси ол мен айтхан Ш-2 эсе, экинчиси уа П-5 эди! Ол а граждан авиациягъа жарарча тюрлендирилген Р-5 аскер самолёт болгъанды. Архив суратлада «Къызыл Малкъарлыны» эки тюрлюсюн да табаргъа боллукъду.

Ол алай нек болгъанын билмейме, алай мени  оюмума кёре, эскадрильядан «Шаврушканы» чыгъаргъанларындан сора, аны жерин эмда «Къызыл Малкъарлы» атны да П-5 алгъанды. Ш-2 уа дагъыда талай заманны башха жерде (биз аны юсюнден башында айтханбыз) ишлеп тургъаны себепли, ол авариягъа тюшгенди неда жукъгъа жарамазча бузулгъанды деп айталлыкъ тюйюлбюз. Баям, къайыкъ маталлы самолётну орунуна тёрели самолёт бегирек изленнген болур эди деп, алай сунама.

П-5 уа, айтханымча, аскер самолётдан граждан жумушлагъа жарарча этилген аппарат болгъанды. Адамланы да санаса, ол 400 килограмм кётюре эди. Алты жылны ичинде СССР быллай минг самолёт чыгъаргъанды. Сагъынылгъан эскадрильяда аладан ючюсю бар эди, ол санда бизники да.

Ол жылланы газет бетлеринде аны юсюнден къысха билдириулеге, кесини суратларына да тюбейбиз. Сёз ючюн, «Ингирлик Москваны» 1935 жылда 26 августда чыкъгъан 196-чы  номеринде былай жазылады: «М. Горький атлы агитэскадрилья Главхимпром бла бирге химия заводланы эмда жангы ишленнген юйлени башлары бла учаргъа умут этеди. Эскадрильяны «Къызыл Малкъарлы» самолётун жолдаш Бережная Москвадан башлап  Урал тауланы ары жанына, Кемеровогъа дери элтирикди. Дагъыда «Аир-6» «Иван Михеев» (пилоту - жолдаш Каплан), сора «СП» самолётла къыбыла таба учарыкъдыла. Маршрутланы экиси да минг километрге жете къаладыла».

Эскадрильяны тарыхы кёпге созулмады: Уллу Ата журт уруш башланнганы бла аны да чачадыла. Аны отуздан артыкъ самолётундан бир кесеги уа граждан авиацияда энтта да талай жылны ишлеп тургъандыла. Ала бла бирге «Къызыл Малкъарлыны» аты да букъулу арихивлени теренинде къалгъанды дерге боллукъ эди. Алай а кёп болмай, 2022 жылда, Москва областьда Архангельское элде орналгъан техника музейде (Вадим Задорожныйни атын жюрютген) жангы экспонат чыгъады – айтхылы амфибия-самолёт Ш-2 «Шаврушка». Аны токъсанынчы жыллада ким эсе да чертёжларын тинтип жангыдан къурагъанды. Болсада ол сыфаты бла тюз аллай самолётду. Бу шарт бизге не бла сейирди десем, аны юсюнде номери бла - СССР - Н156. Ол а, ангылагъан болурсуз, «Къызыл Малкъарлыны» экинчи номериди.

Улбашланы Мурат.
Поделиться: