Бийик фахмулулукъ бла жюрек чомартлыкъ![]() Бюгюнлюкде шайырыбыз Зумакъулланы Танзиляны атын эшитмеген, аны назму тизгинлерин окъуп бюсюремеген хазна адам болмаз. Аны чыгъармачылыгъыны юсюнден алгъыннгы Совет Союзну халкъларыны менме деген уллу поэтлеринден башлап, поэзия бла байламлы окъуна болмагъан, алай поэзияны ангылагъан, сюйген адамлагъа дери кеси оюмларын билдирирге излегенле бир да кёпдюле. Ол сейир тюйюлдю – Танзиляны назмуларыны дуниясыны жашау кертилиги, оюмуну теренлиги, суратлау кючю, окъуучуну ёхтем къаяланы таза хауасы бла солутады, шорха сууларындан къандырадыла. Бу тизгинлени жазгъанды ачыкъ жюрегини сезимлерин туура этерге итине уллу поэтибизге атап КъМР-ни искусстволарыны сыйлы къуллукъчусу Асанланы Кулина. Танзиля эм ахшы назмуларын, айтхылыкъ поэмаларын 20-чы ёмюрню 50–60-чы жылларында жазгъанды. Мен аны бла бир кере ушагъымда, сен ол заманда бек жаш адам, къалай жазгъанса быллай затланы, быллай терен магъаналы чыгъармаланы деп соргъанымда, ол былай айтхан эди: «Хау! Ол заманда керти да жаш эдим. Къарыуум, кючюм да, акъылым да бираз жыйыла, поэзияны магъанасын да, акъны да къарадан айыра башлагъан заманым эди. Барысыны башы уа – ол кюнлеге дери халкъыбыз сюргюнде кёрген ачыуу жюрегимде жыйылып, кюйдюрюп-биширип тургъан жарсыуланы айтыргъа, жазаргъа кюрешгенме. Аланы поэзиягъа тийишли сёзле бла айталгъанмамы-тюйюлмеми, билмейме. Ала ачыудан кёзлеримден чыкъгъан жилямукълача, жюрегимден тёгюлюп алай баргъандыла». Керти да, «Урушха къажау поэма», «Адамны журтуна, журтну адамгъа термилиую», «Шайырны монологлары» дегенча поэмаланы къыйынлыкъланы кеси башы бла сынамагъан адам жазаллыкъ тюйюл эди. Танзиляны юсюнден кёп иги статьяла, илму тинтиуле жазылгъандыла, кандидат, доктор диссертацияла къорууланнгандыла. Радиода, телевиденияда иги кесек бериуле баргъандыла, фильмле алыннгандыла. Аллай бир магъаналы ишлени ичинде мен да бир къауумун келтирирге сюеме. Сёз ючюн, бизни халкъ жазыучубуз, терен ангылауу болгъан Тёппеланы Алим, Танзиляны чыгъырмачылыгъыны юсюнден терен тинтиу ишинде «Адамны журтуна, журтну адамгъа термилиую» деген поэманы Овидийни «Сюргюн эллегияларындан» башлап, ёмюрден ёмюрге ёте баргъан ёлюмсюз чыгъармала бла тенг этеди. «Киши жеринде адамны журтуна алай термилиую, хар окъугъандан, эшитгенден жюрекни титиретген сезимлик бла жазаргъа, шайырны къудурети къалай жетгенди?» – деп сейирсинеди. Анга тийишли сёз табып, тинтиу иш этерге къыйын болгъанын айтады: «Алай ичинде сур бушууну, тынгысызлыкъны айтыргъа къыйынча, аны юсюнден жазаргъа да къыйынды», – дейди. Бизни эм уллу жазыучубуз, филология илмуланы доктору Толгъурланы Зейтун, Танзиляны чыгъармачылыгъыны юсюнден уллу тинтиу ишинде, дуния поэзияда сюймеклик къаллай жер алгъанын, аны юсюнден къаллай ёлюмсюз чыгъармала жазылгъанын, буруннгулу грекли поэт Платондан башлап, орус алим, поэт Владимир Соловьёвха дери Петрарка, Данте, Шекспир, Гёте, Блок дегенча, дунияны закий поэтлерини чыгъармалары бла тенглешдире, Танзиляны сюймеклик лирикасын аллай бийикликге ёрлетеди. Быллай билимлери, ангыламлары болгъан адамладан аллай аламат сёзле эшитген – ол уллу насып тюйюлмюдю?! Адабиятыбызны дуния чекде болгъанын айтмаймыды?! Танзиляны битеу чыгъармачылыгъыны юсюнден айта, халкъ поэтибиз Беппайланы Муталип «Кёк бла жер арасында» деген китапны ал сёзюнде былай айтады: «Зумакъулланы Танзиляны чыгъармаларын тюз да тау тилде жазылгъанларыча, бир затчыкъ да къошмай, къоратмай, шатык жаратылгъан къыйматларын, теренликлерин, болгъан тюрсюнлерин, ёз энчиликлерин сакълап, битеу дуния миллетлени тиллерине кёчюралгъан закий акъылман табылса, айхай да, саулай жер жюзюндеги айтхылыкъ чыгъармаланы атлары бир ауукъ заманны унутулургъа, тас болургъа уллу къоркъуу болур эди». Дагъыда бир чертиригим – Танзиля келбетли, бай кёллю, къонакъны сюйген адамды. Аны юйю адамсыз болмагъанды: жууукъ-тенг, къоншу-тийре, тыш къыралладан да адамла келгенлей турадыла. Озгъан ёмюрню 60-чы жылларындан башлап, къонакъбайлыгъы, орусча айтханда, «литературный салоннга» бурулуп къалгъанды дерчады. Баш иеси Шарафуддин Магидов тарых илмуланы доктору, профессор эди да, аны илму шуёхлары, ол заманда маданиятны, адабиятны, санатны айнытханланы ал сатырларында тургъан назмучула, жазыучула, жырчыла, художникле, журналистле, актёрла – битеу творчестволу интеллигенцияны чирлиси ары келирге бек сюе эдиле. Къулийланы Къайсынны, Бабаланы Ибрагимни дагъыда башхаланы жангы назмуларын, Байчеккуланы Абидинни жангы жырларын, Тёппеланы Алим бла Толгъурланы Зейтунну бийик философия тинтиу ишлерин, кесамат сёзлерин, Жанатайланы Исмайылны бай ёнлю ауазын, илмуда адамланы оюмларын, скульпторланы ишлерини, художниклени жангы суратларыны юсюнден да хапарлы болургъа, жамауат жашауда магъаналы ишлени сюзгенлени эшитирге да боллукъ эди. Бусагъатда аллай тюбешиуле азыракъ болгъанлыкъгъа, дагъыда ол тёрени ызы барады, алыкъа от жагъада от жаннганлай турады. Биз да, баш ием художник Баккуланы Владимир бла бирге, Танзилягъа къонакъгъа терк-терк барыучу эдик. Алгъындача, шайырны юйюнде къалам къарындашлары, халкъыбызны менме деген ахшы адамлары бла тюбеше тургъанбыз. Ол тюбешиуледе назму, жыр, ушакъ, оюн, чам да бола эди. Ала къалай эсе да чыгъармачылыкъ иш бла байламлы тюбешиулеге буруп къала эдиле. Жашла чамла айта, биз да кюле-ойнай, жарыкъ лахорда ёте эди заманыбыз. Дагъыда бир затны юсюнден айтмай болаллыкъ тюйюлме. Мен телевиденияда ишлегеним къадар, Танзиляны жашау, чыгъармачылыкъ жолу бла байламлы кёп программала этип тургъанма. Аны бла танышханым да телевидения программагъа чакъыргъанымдан сора башланнган эди. Бир талай бериуле, телефильмле да алдыргъанбыз. «Шукур, энтта тюбедик», «Жашауум, жырым да сизни», «Танзиляны от жагъасы» деген циклла, Танзиля бла тюбешиуле, аны китаплары бла байламлы бериуле, шайырны юбилейлерине аталгъан чыгъармачылыкъ ингирлерин да жаздырып, эфирге бергенбиз. Аланы кёбюсю телевиденияны алтын фондунда сакъланыпдыла. Жырланы юсюнден айтханда, Танзиляны назмуларына, поэмаларына кёре уллу, менме деген алгъыннгы Совет Союзну композиторлары жырла, романсла жазгъандыла, «Баксанская баллада» деген балет да салыннганды. «Антивоенная поэмасына» кёре Александр Чайковский «Верность» деген опера да жазгъанды. Мен да Танзиляны назмуларына кёре тауча орус тилге кёчюрюлген назмуларына жыйырмадан артыкъ жыр, романсла, балладала да жазгъанма. Аланы «Нотная тетрадь» этип чыгъарыргъа нюзюрюм барды. Биринчиден а, «Шукур, энтта тюбедик» деген назмусуна такъгъан эдим макъам. Ол жырланып, кенг белгили болгъанда, Танзилягъа сёлешип ыспас этгенимде, ол а: «Мен этерге керекме санга ыспас, макъам тагъып, жыр этмесенг, ол, кёп башха назмулача, китапда къаллыкъ эди. Сен а анга жангыдан жан кийиргенсе, къанат бергенсе», – деп, бюсюреген сёзлерин айтып, мени кёллендирген эди. Ол тюйюлмюдю шайырны жюрек чомартлыгъыны дагъыда керти юлгюсю?!
Поделиться:
Читать также:
12.02.2025 - 16:08 →
Суратла, эрттегили сауутла да
12.02.2025 - 08:49 →
Художник
12.02.2025 - 07:49 →
Адеп-къылыкъ жаны бла кёз къарамларыны тизмесин эртте къурап, ол жорукъладан таймагъанды
11.02.2025 - 10:55 →
Мени шуёхум
11.02.2025 - 10:54 →
Акъ сёз къанатлы сёз болса
|