«Кёп аурууланы айныулары бирде адамны жашаугъа сейири азайгъаны, ишсизлик бла байламлыды»

Жашлыкъ акъылдан толу, къартлыкъ а аны къарыусуз кезиуюмюдю? Огъесе чач агъаргъандан сора да адамны мыйысы алгъынча ишлеймиди?  Бу соруула бек магъаналыдыла, нек дегенде, бусагъатда дунияда  уллайгъан адамла кёпден-кёп бола  барадыла.  Бу къыйын соруулагъа жууапла излей, биз медицина илмуланы доктору Теммоланы Лейля бла ушакъ этгенбиз. 

- Жер башында абаданла аслам болуп барадыла, дейдиле алимле.

- Хау, саулукъ сакълауну битеудуния организациясыны тергеулерине кёре, 2050 жылда 80 жыллары толгъан адамланы саны кёп къалмай 4 кереге кёбейирикди (395 миллион боллукъду). Алтмыш эм  андан да кёп жыллары  толлукъла уа кёп къалмай 3,5 кереге кёбейирикдиле, 605 миллиондан 2 миллиард адамгъа жетерикдиле. Аланы акъыллары къарыусузланырыкъды неда алада Альцгеймерни аурууу чыгъарыкъды. Ол тюрлю адамланы саны хар 20 жылдан 2 кереге кёбейе барлыкъды. Бусагъатда уа дунияда 30 миллионнга жууукъ аллай саусуз барды. Саулукъ сакълауну битеудуния организациясыны  тергеулерине кёре уа, ол тарих 2030 жылда 65,7 миллионнга жетерикди, 2050 жылда уа 115 миллиондан артыкъ адам боллукъду.

- Адам къарт болса, акъылсызыракъ боламыды?

– Хар адам да угъай. Бирле пенсиягъа чыкъгъандан сора,  жангы усталыкълагъа окъуна юйренедиле. Къартайгъан адамла не къадар кёп болсала, акъыллары къарыусузла да аллай бир кёбейе барлыкъдыла. Бу зат къыйын математика тюйюлдю: он адамдан орта эсеп бла бири Альцгеймерни аурууундан къыйналады. Башхача айтханда, ол ауруугъа къартлыкъны хатасындан чыкъгъан деменция (акъылны къарыусузлугъу) ауруу деп айтылады. Къартайгъанла жюз адам бар эселе, аллай саусузла он адам боллукъдула.

- Альцгеймер кёплени жыгъады. Аны биринчи шартларын ангыламай, оздургъанла аз тюйюлдюле.

- Аны хатасындан аллай саусузну диагнозун ауруу иги да озгъандан сора саладыла - ол багъылыр заманындан озгъандан сора. Аллай кезиуде таблеткаладан да хайыр чыкъмайды. Ол себепден а деменциядан саусузланы саны аз кёргюзтюледи.

- Медицина билими болмагъан адам Альцгеймерни биринчи ышанларын къалай эслерикди?                         

 - Статистикагъа кёре, алтмыш беш жыллары толгъанланы сегиз процентлеринде Альцгеймерни ауруууну бир-бир белгилери бардыла:  унутуп къоюу, билген информацияны эсде туталмау; жукъуну бузулууу; адамны кесин жюрютюуюнде тюрлениуле-артыгъы бла жиляу неда къаны (халы) бузулуу; кесини жумушларын этиу амалларын акъырын-акъырын унутуу; кёзюнге кёрюнюуле.

- Ауруу бара баргъаны сайын кючленемиди?

-  Хау, бютюнда заманында багъылмаса. Адамла къолларында къашыкъны тап туталмай тебирейдиле, кеслерин  контрольда  туталмай, жууукъларын танымай башлайдыла. Ол тюрлю саусузлагъа жууукълары - ахлулары къарайдыла.  Бир ненча жыл озгъандан сора (ауруу 8-10 жылны ичинде осалдан - осал бола барады) саусузлагъа къарагъан жууукъ адамлада депрессия ауруу башланады, бир-бирледе уа къыйын психика ауруула окъуна чыгъадыла.

Сёз ючюн, Саулукъ сакълауну битеудуния кюню 7  апрельде белгиленеди. Ол кюн къартайыуну проблемаларына эс бурууну амалларыны юслеринден айтылады. Аны бла бирге уа Россейде алыкъа ырысла кёп бардыла, къартайгъан адамла акъылларын башларына иги жыялмагъанларын биле, сезе тургъанлай окъуна,  билген затларын унутуп къоядыла,  кеслерини юслеринде аллай белгиле болгъанларын жашырадыла. Жууукъла-ахлула аллай затланы эслейдиле, врачладан болушлукъну заман озгъандан сора излеп башлайдыла, алай бла уа багъылыргъа кеч болуп къалады.

Битеу дунияда уа башда айтылгъан затлагъа кёз къарам башхады: Альцгеймерни аурууу обществону медицина-социальный жаны бла баш проблемаларындан бирине саналады. Америкада уа бу ауруугъа къажау кюрешиу жаны бла миллет план жарашдырылгъанды.

- Сылтауланы юслеринден айтсагъыз эди?

-Альцгеймерни аурууу деменцияны (акъылны къарыусузланыууну) кенг жайылгъан формасыды. Бу жайыла баргъан нейродегенеративный аурууду, башны мыйысын бузады.

65 жыллары толгъан адамланы 3 процентге жууукъ къауумунда бу ауруу чыгъаргъа болур деген къоркъуу  бар эсе, 85 жыллары толгъан къарт адамланы уа кёп къалмай 50 проценти бу ауруудан къыйналады.

Жарсыугъа, Альцгеймерни аурууу нек чыкъгъаныны сылтауу алыкъа белгили тюйюлдю. Бир-бирлени оюмларына кёре, уллайгъан адамла андан мыйыларында нерва ткань асыры кёп жыйылгъаны ючюн ауруйдула, башхала уа къан тамырчыкълада къан хыртыкъчыкъла къуралгъанлары ючюн чыгъады бу ауруу, дейдиле. Алимлени ючюнчю къауумлары айтханнга кёре уа, Альцгеймерни аурууу вирусланы хаталарындан чыкъгъан сунадыла. Былайда сылтаугъа радиация-химия теорияны санагъанла да бардыла.

Битеу алып айтханда, теорияла кёпдюле, болсада аладан бири окъуна алыкъа тюзге саналмайды. Бу аурууну  башланнган кезиуюн тюрлю-тюрлю тестлени – магнит-резонанс томографияны, электроэнцефолограмманы - бардырып билирге боллукъду. Алай бу онгланы да арталлыда тюзге  санаргъа жарарыкъ тюйюлдю, нек дегенде ауруу къалай барлыгъын билирге къыйынды.

- Башланнган эсе, тыяргъа уа онг бармыды?                             

- Жарсыугъа, бусагъатда Альцгеймерни аурууундан багъар амал жокъду. Алай аурууну белгилерин мутхузуракъ этген дарманла 15 жылдан бери хайырланыладыла, ала аурууну айныуун акъырынландырадыла. Кезиуюнде этилген диагностика эм  тап тохташдырылгъан терапия бу ауруудан багъыуну тап амалы табылыр деп ышандырадыла. Бусагъатда уа Альцгеймерни аурууундан багъаргъа керекли кёп тюрлю дарманла жарашдырылгъандыла, аланы асламысы капсулаладыла, аш бла бирге хайырланыладыла, кюнден бир кере ичиледиле.

Мен оюм этгеннге кёре, кёп аурууланы айныулары, ол санда деменцияны да, сейирлени болмаулары, ишсизлик бла байламлыдыла.Бу тюрлю иш а акъыл иш бла  кюрешгенле пенсиягъа чыкъсала эм  жамауатха  керек болмай къалсала, бютюнда шарт кёрюнюп къалады. Ол тюрлю зат а адам мыйысын иш бла жалчытмай тохтаса,  бютюнда шарт кёрюнюп къалады. Ол себепден а сиз юйде олтуруп къалсагъыз окъуна, акъылыгъызны айнытырыкъ ишлени этерге керексиз-китапланы окъугъуз, кроссвордланы  билигиз, шахмат ойнагъыз.  Сериаллагъа къарап жатхандан эсе, ол игиди.

Аурууну толсунлай  тыярыкъ препаратла бусагъатда, сёзсюз, жокъдула, диагностика къарыусузду.Альцгеймерни аурууун иги этерик аш-азыкъ затла эм физический упражненияла бардыла,  клиника сынаула алыкъа жокъдула, алай уллайгъан жыл санлы адамлагъа ол затланы магъаналары да уллуду. Таза хауада айланыу, сууда жюзюу, лыжала бла айланыу, хар заманда да бир кезиуде ауузланыу чархынгы  тап халда тутаргъа, акъылынгы айнытыргъа себеплик этедиле. Башхача айтханда, эсинге жарау этдиредиле, сагъыш  этиуюнгю игилендиредиле. Андан сора да, мыйынгда микротокланы жюрюулерине болушхан тренажёрла да бардыла, ала келир заманда кенг хайырланыллыкъдыла.

Байсыланы Марзият.
Поделиться: