Туугъан жерлерин къоруулагъан жигитле

Биринчи дуния уруш 1914 жылда 1 августда башланнганды эм сау тёрт жыл бла юч айгъа жууукъ баргъанды. Ол жер юсюнде болгъан бек уллу къазауатладан бирине саналады. Аны Германия башлагъанды. Аны жанына болуп Австрия бла Венгрия (ол заманда бир къырал), Болгария, артда уа Тюрк да бардыргъандыла. Бирси жанындан а, алагъа къажау, Россей, Британия эм Франция, артда уа Япония да кюрешгендиле. Саулай а ол урушха отуз сегиз къырал къатышханды. Дуния уруш деп да андан айтылгъанды.

Немислиле алгъа Францияны бла Англияны, ызы бла Россейни ууатыргъа умут этгендиле. Сылтауу, хар замандача, – жер юлешиу: ким жангы колонияла этерге сюйюп, ким ол азапдан къутулургъа излеп.

Ол къазауатха къатышыргъа деп, алдан окъуна Къабарты-Малкъарда, малкъарлыладан бла къабартылыладан Къабарты атлы полк жыяргъа оноу этилгенди. Анга кийик дивизия дегендиле. Нальчикде ол жыйылыугъа Уллу эм Гитче Къабартыны, Беш да Тау элде жамауатланы келечилери къатышхандыла. Полкга тёрт жюз адам айырыргъа дегендиле. Кавказны жарым патчахы Илларион Воронцов-Дашков Нальчик округну таматасы С. Клишбиевге  ол ишге ыразы болгъанын билдиргенди. Сентябрьни  ал кюнлерине полк хазыр болгъанды. Нальчик округну къадийи аланы ант этдиргенди. Тёрт жюз дегенликге, ала беш жюзден аслам адам болгъандыла. Кавказда башха халкъладан ары киргенлени саны да жюзден атлагъанды. Полкну командирине башында айтылгъан жарым патчахны жашы, ол да Илларион, полковник Воронцов-Дашков салыннганды. Аны болушлукъчусу подполковник Фёдор Бекович-Черкасский болгъанды. Бу юлгюге башха къоншу халкъла да къошулгъандыла. Бу шартланы юслеринден белгили тарыхчы Олег Опрышко тынгылы жазгъанды.

Хар бир эл андан чыкъгъан аскерчини керегин тапдырыргъа борчлу эди. Санагъанда 500 сом керек болгъанды ол затха. Эки кёлек, эки кёнчек, эки ич кёнчек, бешмет, миллет кийим, чурукъла, бёрк, жамычы, ат, ат керекле, къамичи, хуржун, къылыч… Айхай да, нени да игиси керек эди. Ол затлагъа къараргъа Малкъарда Шакъманланы Шакъманнга, Моллаланы Исхакъгъа бла Орусбийланы Чёппеге буюрулгъанды. Архивде къагъытлада жигитлени атлары сакъланадыла.

Аскерчиле айны ичинде уруш этерге юйреннгендиле Прохладный жанында. Октябрьни ал кюнлеринде уа аланы поезд бла Украинагъа ийгендиле. Анда ала Дагъыстандан, Ингушетиядан, Чеченден, Азербайджандан эм башха жерледен келген аскерчилеге къошулгъандыла эм Кавказ атлы дивизия къурагъандыла. Дивизиягъа таматалыкъ Николай II патчахны къарындашы генерал-майор Михаил Романов этгенди.

Алгъа ала Украинаны Къыбыла-батыш жанында эм Румын фронтда, Батыш Украинада, Карпат таулада австрия-венгриячыла, немислиле бла да сермешгендиле. 1917 жылда июльда уа аланы Петроградха Шимал фронтха жибергендиле.

Къабарты полкдан 500 аскерчи къырал саугъалагъа тийишли болгъандыла. Аланы бир къауумуна аскер чынла да берилгендиле. Полк совет власть оноуну къолгъа алгъаны бла байламлы 1918 жылда мартда чачылгъанды.

1914 жылда Нальчикде аланы аш-суу къайгъыларын кёргенледен бири, кесини тавернасы болгъан Залийханланы Аслантокъну аты да сакъланады эсде.

Атлыланы халларына биринчи къазакъ атаман генерал-лейтенант Сергей Флейшер къарагъанды. Ол: «Атлыла мени аллым бла бирер-бирер ётгендиле. Ариу, кючлю атлада тап олтурадыла, жюгенлени бирча тап тутадыла, ёзенгилери иги халдадыла. бир сёз бла айтханда, аскер кёзге ариу кёрюнеди», – деп жазгъанды, аны къурагъанлагъа ыразылыгъын билдирген къагъытда.

Элледе бу аскерчилени юйюрлерине эс бурууну юсюнден да айтылады. Сёз ючюн, Малкъар жамауатда ол ишни толтуруугъа Бийкъанланы Умар, Мамайланы Рамазан бла Улбашланы Хажимырза айырылгъандыла деп билдиреди старшина Шаханланы Таукъан.

Украинаны алгъанда, ол урушда бизни атлы аскерчилерибиз Ветлино, Видинево, Майдан, Жежово, Эзержаны, Грушка, Хриниовцы, Пшеничники, Ольшаница, Тысменица деген эллени, Тлумач эм Станиславов шахарланы тийрелеринде, Днестрден ётген жерледе, Румын фронтда уруш этгендиле. Таулуланы жигитликлерини юсюнден ала алгъан саугъала шагъатлыкъ этедиле.

Георгий жорну 4-чю даражалы орденине Абайланы Кърым бла Магомет, Айдаболланы Солтанбек (Солтанбий) бла Хажомар, Алчагъырланы Байрам, Аналаны Хажимырза, Аппайланы Макар, Асанланы Хажимурат, Атабийланы Къаракиши бла Юсюп, Бийланы Ибрагим, Ботталаны Шохай бла Назир, Газаланы Магомет, Гелястанланы Кёккёз, Гемуланы Исмайыл, Дауутланы Батырбек, Жаболаны Жюнюс, Жаппуланы Дугу, Зокаланы Хасан, Келеметланы Исмайыл, Керменланы Малкъарукъ, Къубадийланы Асланбек, Локияланы Зулкъарний, Макытланы Къаншау, Мисакаланы Кёккёз, Мокъаланы Карай, Османланы Кючюк, Созайланы Аубекир, Солтанланы Харун, Сотталаны Хажимусса, Улбашланы Келлет бла Магомет-Гирей, Хочуланы Темирсолтан, Чапайланы Матай, Шакъманланы Алий-Солтан, Шауаланы Азнор,   кичи урядник Эбзеланы Азрет, Эндрейланы Абубекир, Эфендиланы Аслан-Алий, тийишли болгъандыла.

Баргъаны боллукъду.