Заманны сур жыллары

Иги да алгъаракълада къарачай элледен биринде болгъан эдим. Бушуу болгъан жер эди. Адам бир бек кёп. Аллай жерде  хапарлаша, ушакъ эте кетсенг, жангы адамла бла шагъырей боласа.

Мен да бир жыл саны келген эр киши бла  танышама. Малкъарлы болгъанымы билгенден сора: «Кёпден бери  журтумдан айырылып, бу тийреледе жашагъанлыкъгъа, мен да сизни  жаныгъызданма, туугъан элим Огъары Бахсанды. Кесим а Орусбийланы Адилгерийни жашы Юсюпме», - дейди.

Журтунгдан, жамауатынгдан  ажашып, ол жанында нек тохташханын  соргъанымда, акъсакъал мени соруууму жууабы алайда тургъанча, бир жанына къарап, кёп сагъыш этди.

Сора кёлю тола, ич хуржунундан тёрт бюкленнген бир къагъытны чыгъарып: «Муну окъу», - деп манга узатды.

 Багъалы кёрюп тургъан  къагъытын манга бергенден сора, баям,  акъсакъал озгъан заманны эсине тюшюре болур эди, терен сагъышха кетди. Мен а  къагъытны окъуйма. Аны башында «Орусбийланы кюйлери»  деп жазылып турады. Жазгъан а акъсакъал кеси этгенди. Ол  жазыучу, назмучу тюйюлдю. Ол угъай эсе, аны  билими окъуна жокъду,  аз-маз жаза билгени  болмаса.

Алай ол жазылгъанны окъусанг, къаллай бир  къыйынлыкъ сынаргъа тюшгенди бу  адамгъа деригинг келеди. Сора жашау бары да терсликден, жарсыуладанмы къуралгъа болур деп сагъышланаса.

Юсюп кеси, ахлулары да огъурсуз, зар адамланы  хатарларындан кёп азап чекгенлерин айтады кюйюнде. Окъугъан адам аны ангыларыкъды.

Орусбийланы кюйлери

Къара къузгъун аман  къычырады,

Къычыргъанын а мен жаратмадым,

Аман ышанны тапха буруп,

Къан жауарыгъын а билмедим.

Сиз тынгылагъыз, мен айтайым,

Орусбийланы уа кюйлерин.

Билдирмейин дорхха салдыла,

Ой, жарлы атамы юйлери.!

Журтсуз, жерсиз энди  атабыз:

Биз къалдыкъ орамда атылып.

Къалай жашаргъа билмей энди,

Саулай да мюлкюбюз алынып,

Кулак эте, илишаннга сала,

Туугъандача жалан къойдула.

Атамы алты къарындашын,

Сора аппамы да тутдула.

Жетеуленни Сибирьге ийип,

Къара жерге уа сукъдула.

Жиляу-сыйыт киргенди, аланла,

Орусбийланы  тёрт арбазгъа.

Бизни тутуб а барадыла,

Сау къалыгъыз, мында къалгъанла.

Атам ГЭС-де ишлегенинде,

Ариу  махтагъанлай турдула.

Кёп бармады ол махтаулары,

Къарангыда келип тутдула.

Ол кюнде атамы арбазын,

Къызыл жагъала  толтурдула.

Бир беш кюнден сора уа аны,

Илишаннга салып къойдула.

Атамы ёлтюргенден сора,

Бизни уа юйден къыстадыла.

Беш сабий бла жарлы анам,

Орам  орамлада къалдыла.

Жашау этерге амал излей,

Анам кёп жерлеге айланды.

Бир жерде да амал тапмай,

Ол да къара жерни сайлады.

Кюйлени бу экиден бири да тюйюлдю. Къалгъан кесегинде уа Юсюп кеси кёрген  къыйынлыкъларыны юслеринден айта эди.

Адилгерий Тырныауузда, Бахсан ГЭС-де да ишлеп, махталып  тургъанды. Кёп кере  трибунагъа чыгъып, ишчилени алларында сёлешгенди. Жигерлигин, иш кёллюлюгюн жаратып, нёгерлери, къуллукъчула да анга уллу хурмет этгендиле. Хар заманда атын юлгюге айтхандыла.

Болсада ол аны репрессиядан сакъламады. Бешинчи кюн юй бийчеси анга аш-суу элтип баргъанда: «Энди анга бир зат да керекмейди. Ол жерин тапханды», - деп къойдула.

Дагъыда бир юч кюнден, юйюн сыйырып, Адилгерийни юй бийчесин беш сабий бла тышына къыстадыла. Ол Огъары Бахсанны орамларында эки ыйыкъ турду. Бир адам аш-суу бермеди алагъа. Неда кече юйлерине къоймады.

Туугъан элинде халны кёргенден сора жарлы ана, беш сабийин да алып, жаяулай Жанхотиягъа келеди. Тамата сабийге он жыл болады. Бек гитчесине уа - бир жыл. Аллай бир  къыйынлыкъланы сынай келген тиширыу, башына къан чабып ёледи. Сабийле атадан, анадан да ёксюз  къалгъанларында, ата эгечлери Къарачайгъа алып кетеди.

Кёп да турмай уруш башланады. Къыркъ ючюнчю жыл кюзде Къарачайны адамын Азиягъа  кёчюредиле. Юсюпню тамата къарындашы Ибрагимге онжети жыл бола эди. Ол а колхоз сабанлада ишлей болады. Аны тутуп Нальчикге келтиредиле. Документлерин сорадыла. Къайдан боллукъ эди онжетижыллыкъ сабийни аллай затлары. Сора аны да илишаннга саладыла.

Аланы дагъыда онбеш жылына кирген бир эгечлери ёлдю. Юсюп да, ол да башха эгечлерин излей бара тургъан жерлеринде тутуп,  комендатурагъа келтиредиле.

Кече ортасында андан къыстап жибередиле. Къыш кече. Бир да болмагъанча сууукъ.  Къалыр жерлери болмай, эрттенликге дери орамда турдула. Къызчыкъгъа сууукъ ётюп,  ол да андан ёледи.

Юсюп балтуз заводда, МТС-де да ишлеп тургъанды. Журтуна  къайтыргъа эркинлик  чыкъгъандан сора, Кисловодскеге келип, юйдегиси, юйюрю бла анда жашап тургъанды.  Къауум жыл мындан алда дуниясын алышханды.