«Бир адабият бирси бла байламлы болса, миллетле шуёхлукъ жюрютгенчады»

Бу кюнледе поэзияны сюйгенлеге къууанчлы хапар келгенди: КъЧР-ни халкъ поэти Додуланы Таукъанны жашы Аскерге «Ингуш Республиканы  маданиятыны сыйлы  къуллукъчусу» деген атха тийишли болгъанды.

Ол 1953 жылда 24 январьда Къазахстанда Тельман элде туугъанды. 1969 жылда Шалушка элде орта школну бошап, КъМКъУ-ну физика-математика факультетинде окъугъанды. 1971-1973 жыллада аскер къуллугъун толтургъанды. Назмулары газетлени, «Шуёхлукъ» альманахны бетлеринде чыгъып, радио-телевиденияны бериулеринде да эшитилип тургъандыла. 1983 жылда жаш поэтни «Минги-Тау» журналны поэзия бёлюмюне ишлерге чакъыргъандыла. 1988 жылда ол телевидениягъа кёчюп, жюзле бла телефильмле, бериуле алдыргъанды. Ол «Шуёхлукъну тажы» деген телевидение проектни, «Жолда», «Черек», «Бетден бетге», «Салта бла тёш арасында», «Ингирде да жанады батыш», орус тилде «За белыми снегами», «Желле аулагъында» эм башха китапланы авторуду. Аскерни назмуларына композиторла жырла такъгъандыла: «Тенгиз къалады тенгизлей», «Эски адетдеча», «Къарачайгъа», «Къууанчны баласы» эм башхала.

Бир къауум жылны Аскер Малкъар жазыучуланы правленинде жууаплы секретарь болуп тургъанды. Къайтып телевиденияда ишлегенди. 2007 жылда аны «Минги-Тау» журналны баш редакторуна айыргъандыла. Бюгюн да поэт ол къуллукъда урунады.
Додуланы Аскер, КъМР-ни Правительствосуну, Парламентини сыйлы грамоталарына башха къырал саугъаларына тийишли болгъанды. 2023 жылда Россей жазыучуланы ичлеринде «Жылны жазыучусу» болгъанды. Ол республиканы Парламентини IV чакъырыууну депутатына айырылгъанды.

Бюгюн ушагъыбыз аны бла барады.

– Аскер, мен киргенде, сен Къазахстанны юсюнден назму жаза тура эдинг. Сабийлей къайтханса андан, эсингде не къалгъанды?

– Биринчи къазах тилде сёлешгенме: «Ой-бай, алма тюшдю!»  деп. Ол сёзлени артда да эсгерип туруучу эдиле анабызны эгечлери, жангыз сау къалгъан къарындашы. Къазахстан манга жууукъду, хурметим да уллуду анга. Къыйын сагъатлада билеклик этип къоймай, бюгюн да алайдыла, не ишде да болушадыла. Сёз ючюн, Дюсен Корабаевич Касеинов, анга «русский Паганини» дегендиле, алай ойнайды скрипкада, ол къайсыбызны да сансыз къоймайды. Кеслеринде министр болуп тургъанды. Ол Анкарада Къайсынны эсгертмесин салыугъа себеплик этгенди, Къайсынны, Кязимни, Семенланы Исмайылны, Гуртуланы Бертни юбилейлерине аталгъан къууанчлы жыйылыула къурагъанды. Адабият, санат жаны бла аны болушлугъу тиймей къалмайды. Малкъондуланы Ахматны соруп сёлешген эди алгъаракълада, мен Америкада, башха къыраллада да аны концертлери болурча этеме деп. Кесин аямайды, бизни дуниягъа таныта.

– Ана тилни иги билесе, биринчи къазах тилде сёлешип, мында да къабарты элде жашап. Не зат себеплик этгенди алай болуруна?

– Иги билир ючюн энтта да аллай бир жашаргъа керекди. Билген, бир Кязимни алмасакъ, алыкъа къайда аны чегине жетерге. Къармар жерибиз кёпдю. Шыкъыдан Кичибалыкъгъа кёчген юйюрле, туугъан эллери Шыкъыгъа жол болмагъанда, Гайыланы Далхат тюзетип, Шалушкада тохтагъандыла. Шауалары, Солтанлары, Айшалары, Додулары, Гайылары, Кёчменлары, башхала да бар. Кертисин айтханда, болушлукъ да этгендиле ол элчиле жангы келгенлеге. Анда бизни аламат устазларыбыз болгъандыла. Ана тилден Додуланы Аркес окъутханды. Хазырланмай да бир келги эдинг школгъа! Къайсын бла Керим Кязимни айтханын жазып турургъа анга буюргъан эдиле. Кязимни 150-жыллыгъын белгилегенибизде журналда, аны эсгериулери бла башлагъанбыз аланы. Директорубуз Бабаланы Аскербий а тарыхдан дерс бергенди. Ол эки адамны дерслеринде чибин учхан эшитиле эди. 

– Сен – математик, назмула не заманда жазып башлагъанса?

– Кеч, 24-25 жылымда. Ал назмум, «Биринчи къар» деген аты бла, «Къарда баргъан» деген 1980 жылда чыкъгъан китабыма киргенди.

– Таматалыкъ этген «Минги-Тау» журналда «Къарындаш от жагъа» деп рубрика барды. Ол не оюм бла къуралгъанды? Анда не зат басмаланады?

– Телевиденияда ишлегенимде, «Шуёхлукъну тажы» («Венок дружбы») деп проект къурагъан эдим. Ол районладан башланнган эди, бир районну адамлары бирсилеге къонакъгъа барып. Сёз ючюн, «Терек – река дружбы» деп. Ыйыкъла бла ишлегенбиз ол заманда, бирлик болурча арабызда. Ол къыйын кезиуде телевиденияны кючю уллу эди. Аны республикаланы араларында да бардырыргъа эди муратым. Алай болмагъанды. Чыгъармачылыкъ ишде болуучусуча, ол ниетим бери кёчюп, «Къарындаш от жагъа» деген рубрика аны баргъаны болуп келеди. Анда тёгерекде жашагъан миллетлени адабият жетишимлерин кёргюзтген, менме деген назмула, хапарла басмаланадыла, авторладан хапар бериледи. Ол а бир бирни иги билирге, ангыларгъа болушады. Аны юсюнден Гуртуланы Берт да айтханды назмусунда: бир халкъ бирине къарындаш болгъан чакъда Россей кючлюдю деп.

– Журналны энчи китапханасында чыкъгъан китапланы юслеринден да айтсанг эди?

– Аны 2000-чи жыллада ингуш жазыучуланы чыгъармалары бла башлагъанбыз. Саид Чахкиев да сау эди ол заманда. Ол къурап Ингушетияда къабарты-малкъар адабиятны декадасына чакъырылгъан эдик. Баралмасакъ да, ол эсибиздеди. Артда«Золотые столбы» деген романы ючюн азап чекген Чахкиев биздеча журнал да къурагъан эди. Анда да кёп кере басмалагъандыла бизни жазыучуларыбызны. Пушкинден, Лермонтовдан башлап чеченлилени, башкирлилени, осетинлилени, татарлыланы, къалмукълуланы, башха миллетлени китаплары да чыкъгъандыла «Минги-Тауну» китапханасында. Былайда Къудайланы Мухтарны эсгерирге сюеме. Ол жазып келтиргенни созмай чыгъара, 19 китабына жол ачханбыз окъуучулагъа. Ол затха бюгюн да жюрегибиз бла къууанабыз.

– Былайы бла да чекленмей, Тюрк бла байламлыкъ тутуп, сен бизни жазыучуларыбызны чыгъармаларын ары ийип, басмалатып, анда эришиулеге къатышдырып, саугъалы этип да тураса.

– Бир адабият бирси бла байламлы болгъаны бир миллет бирси бла шуёхлукъ жюрютгенча тюйюлмюдю? Стамбулда «Бюгюннгю санат» деп журнал чыгъады. Анда малкъар жазыучуланы антологиясы да чыкъгъанды. «Къалам къарындашла» деген журналны баш редактору Алий Акъбай да басмалайды бизни. Мызыланы Исмайыл «Минги-Тауну» редколлегиясындады. Ол байламлыкъны ариу бардырады. Кязимни китапларын кёчюрюп да чыгъаргъандыла ала. Тюрк дуниясында адабият журналланы араларында «Минги-Тау» журнал халкъла аралы саугъагъа тийишли болгъанды. Сора бизде басмаланнган юч авторгъа хар эки жылдан халкъла аралы саугъа берилип тургъанды. Аланы араларында талай адам барды. Беппайланы Муталип Махмуд Кашгъарлы атлы халкъла аралы уллу саугъагъа тийишли болгъанды. Башхала да белгиленнгендиле ол саугъа бла. Ол журналда бардырылгъан ишледен бириди.

– Газет да, журнал да жаш поэтлени, жазыучуланы гюрбежилериди дейбиз. Умут этдиргенле бармыдыла?

– Ала аз тюйюлдюле: Байтуугъанланы Исмайыл, Газаланы Амина, Жашууланы Темирлан, Рахайланы Диана, Хулчаланы Зульфия, башхала да. Ол жаны бла таукел этерге, болушургъа кюрешебиз.

– Ана тилни юсюнден этген къоркъууубузгъа не дейсе?

– Ол къоркъуу башха миллетледе да барды. Барды аны дарманы – юйде сёлешсек ана тилибизде, ол ёчюллюк тюйюлдю. Сакъланнганды да кёчкюнчюлюкде, ёмюрден алгъа мындан тышына кёчген таулу, къарачай юйюрледе? Сора бизде нек сакъланмайды?

– Аскер, сен Къарачай-Черкесни халкъ поэтисе. Ол даражалы атха къачан тийишли болгъанса? Дагъыда не саугъала бла ёхтемленесе?

– Телевиденияда ишлегенимде, «Уллу Хож» деп бериу этген эдим, адыг халкъгъа жетген къыйынлыкъны юсюнден. Бир халкъны жарсыуун башха халкъгъа туура этип кёргюзтген адабиятны, телевиденияны да борчуду. 1990 жыллада, бек къыйын заманда, ёмюр алгъа къарачай-малкъарлыла къоншу миллетни жарсыууна сарын такъгъанлары аланы жарсыуларын жюреклерине ётдюргенлери кёплеге эс жыйдыргъанды. Ол бериуге къараргъа Ёзденланы Альберт кёп миллетни адамын чакъыргъан эди. Къоншунгу бахчасын буз урса, сен да андан къутулуп къалалмайса. Бу да аллай иш эди. Ол бериуню кёргенле оюмларын тюрлендиргендиле, Къайсын айтханлай, бек алгъа къоншуну сюерге кереклисин ангылагъандыла. Ол заманда тийишли кёргендиле ол махтаугъа мени. Дагъыда 2014 жылда Тюркде «Тюрк дунияны илму, маданият эм санат адамы» деген даража бергенлери да эсде тургъан шартды.

– Бу кюнледе санга Ингуш Республиканы  маданиятыны сыйлы  къуллукъчусу деген ат аталгъанды. Аны бла алгъышлайма. Алда уа не умутларынг бардыла?

– Жылны кёзюнде осетин (тегей, ирон) адабиятны толу берирге кюреширикбиз. Эки уллу адамны юсюнден айтырыкъбыз келир номерде. Бири - Нафи Джусойты, таныйсыз. Къайсынны биз он кере сюе эсек, ол аны, къайтып, жюз кере сюйдюргенди.

Дюгерлиле бла биз не заманда да бирге болгъанбыз, Россейге да бирге къошулгъанбыз. Биз - аланы, ала бизни «Мах дуг» журналларында басмаларыкъдыла. Быллай онг берилгени бла байламлы «Заман» газетде ишлегенлени, окъуучуланы да Жангы жыл бла алгъышларгъа сюеме. Ана тилибизни от жагъасы «Заман» хар бир юйюрге жылыу, жангы сюйюмню хапарла келтиргенлей турсун!