Холам-Бызынгы тары
Алай бир-бирде жангы тёреле чыгъадыла да, жер-суу атланы тюрлендирип тебирейдиле. Бютюнда бег а неси жарсытады десенг, тюрлендирилгенден сора да, башха тилге кёчюрюлгени. Дуниягъа атлары айтылгъан ариу жерлерибиз: Чирик кёл Голубое болду, Чегем чучхурла Чегемские водопадыге бурулдула, Минги тау тийреси уа- Приэльбрусьеге. Уллу эллерибизден бири Акъ-Суу а Белая Речка болуп турады. Аллай юлгюле дагъыда кёп келтирирге боллукъду. Сейири уа неди десегиз, къуру тышындан келгенле угъай, биз кесибиз да – иелери – эски атларын, ата-бабаладан къалгъанланы унутуп, жангыларын айтып къоябыз. Айхай да, унутмай да не этгин, сабийликден алай юйренсек. Анга себеплик этген а неди? Аладан бири – жолда белгиле. Жерни, сууну, кёлню къатына атны орусча кёчюрюп, белги тагъылса, аны кёрген оруслу, таулу болса да, ол жалгъанны айтырыкъды. Аны бла биз жер атларыбызны унутуп барабыз. Бираздан а муну аты жокъду деп, алайгъа аягъы басмагъан, хайыры тиймеген тыш адамны атын атарла. Алай болмаз ючюн, жерлерибизни, сууларыбызны атларын тохташдырып, школлада дерс этип берсе окъуна, хатасы болмаз эди. Элледе абадан адамладан жазып алып, аланы унутулмазча, тюрлендирмезча этерге заман чакъырып окъуна турады. Урушну, урунууну да ветераны немис ууучлаучула бла къазауат этип, Холамдан Берлиннге жетип келген, Урваньда жашап тургъан бюгюнлюкде дуниядан кетген Атталаны Хусейден Холам-Бызынгы тарында жер-суу атланы жазып алгъан эдим. Ол эсинде болгъанланы айтхан эди. Ушакъ нёгерим унутуп айталмай къалгъанлары да болурла. Аладан хапарлыла болгъанла бизге билдирирле. Ары дери уа эшитгенибизни айтайыкъ. Башлагъан Бабугент тийресинден этерикбиз. Интернатдан ёргерек барып, жолну онг жанында, аллы да кёл болуп, суучукъ келеди. Аны кесинден да кукурт ийис чыгъады. Анга Ийисли суу дейдиле. Андан ёргерек барсанг, секиртмеге жетесе. Озгъан ёмюрню къыркъынчы жылларында алайда къая юзюлюп, жолочуланы да басхан эди. Алайгъа Къая-Юзюлген деп да айтадыла. Секиртмени баш жанында уа Тёбен-Тепчонукъ дейдиле. Секиртмеден бираз барып, сол жанында къол барды. Анга Чухар-Къол дейдиле. Черекге жете келген жерине уа – Чухар-Аягъы. Сууу да барды. Къол ичи бла бираз баргъанлай, онг жанында уллу дорбуннга тюбериксе. Анга уа Чухар дорбун дейдиле. Алайдан кюнлюм бетинде кёрюннген агъач башына уа Огъары-Тепчонукъ дейдиле. Дагъыда жол бла бираз ёргерек барып, Аман-Къолгъа жетебиз. Алайтын жюрюген къыйын болгъанды. Ырхы келе, жол бузула, адамла бара да, аны жангыдан ишлей-ишлей тургъандыла. Аман-Къол деп да андан айтылгъанды. Алайдан арлакъда Тёбен-Жеркге жетебиз. Андан огъарыда жолну айланч жери барды. Аны баш жанына уа Тахтала дейдиле. Алайда тала барды. Анга уа Акур тала дейдиле. Къара-Суу тийресинде Шаухал тала барды. Элни баш жанында уа Уммай тала. Алайда Гергъокъланы Уммойну жашы Махайны ёлтюрген эдиле. Алайда дорбун да барды. Анга да Уммой дорбун дейдиле. Къара-Сууну огъары жанында Никкола башы деп да барды. Анда уа бурун адамла юйле ишлеп, жашап тургъандыла. Сууу болмагъаныны хатасындан шёндюгю жерге кёчгендиле. Уммой дорбундан Бызынгы таба бара, жолну онг жанында чучхур барды. Аны аты уа Суу-Акъгъанды. Андан бираз ёргерек баргъанлай, Тыжынгыгъа жетебиз. Жолну онг жанында бийик къаяны ичинден кёп суучукъла чыгъадыла. Ала бирге жыйылып, Холам черегине къошуладыла. Алайдан ары Жагъа-Жол бла барабыз. Сол жаныбызда Сурх-Къол, Усхур-Агъач, Чырпы-Къыйыры. Алайлада Ёрмеметни жолу да барды. Бурун заманлада Ёрмемет деген киши кеси жол ишлеген эди. Адамла уа жолгъа аны атын атагъандыла. Алайдан ёргерек барып, ауузну бек тар жеринде Къабакъ деген эл болгъанды. Анда бир къауум юй болгъанды. Ол кеси да къалауур эл болгъанды. Ёзенледен келген жау аскерден тарны сакълагъанды. Керек болса, Холамгъа къуугъун да ийгенди. Артда ол элни адамларына ауруу тийип, къырылып башлайдыла. Ёлгенлерин асырайдыла, сау къалгъанлары уа башха-башха жерлеге кёчюп кетедиле. Бюгюнлюкде алайын чырпы басыпды. Иги тюрслеп къарагъанда, эски юй мурдорланы эслерге боллукъду. Быладан сора Тёбен-Дылы_Кам, Огъары-Дылы-Кам, Жол-Айырылгъан жерле. Аладан сора Мёшек деген гитче элчик. Алайда болмагъанча аламат картоф ёсген эди. Анда Геляхлары тургъандыла. Быладан да ётсенг − Къойшай биченлик. Къойшай адам атды. Андан ётсек - Агъач-Башы, Къара-Гера, Арт-Чегет, Чыгыр-Хын, Орта-Къол-Суу, Чыдырты-Сабын. Мында бурун заманлада зынтхы ашлыкъ ёсдюргендиле. Ызы бла Сын-Сабаннга жетебиз. Алайда кёп эски къабырла да болуучу эдиле. Бурун заманда да эл болгъанды. Сора Усхур башланады. Адамла мирзеу салыргъа жер хазырлагъан заманда, ташланы жыйып, юч хуру къурагъандыла. Алайгъа алай бла Ючхур атагъандыла. Артдан-артха ол Усхургъа бурулуп къалгъанды. Кёчгюнчюлюкге дери мында Атабийлары, Атталары, Бабалары, Мишалары, Гергъокълары эм башхала тургъандыла. Жюз отуз юй болгъанды 1940 жылда мында. Мындан башында уа Утху къала. Аны эбизеле ишлеген хапар да барды. Къаланы да ишлеп, бираз жашагъандан сора, ауруу кирип, ала къырыладыла. Андан берлакъда уа Малкъар бийле Басиятлары да уллу къала ишлетедиле. Артда анга Жабо къала деп айтылып къалгъанды. Аны оюлгъан къабыргъаларын узакъдан кёрюрге боллукъду. Ол тийреде Жаболары эл да къуралады. Къыркъынчы жыл былайда юч жыйырмадан артыкъ эди юй. Бу тийреледе Ысхайгъы, Ысхайгъы-Къол, Ирчиле, Утху-Тюбю, Байбалла деген жерле да бардыла. Андан Ёзен элге жетебиз. Мында эки жыйырмадан артыкъ юй болгъанды. Созайланы, Бёзюланы, Кючмезланы, Чабдарланы, Биттирланы от жагъалары былайда эди. Бу жанында Акъ-Къая, Илге-Къая, Къууат, Фызы, Меулюшгю, Тыппыргы, Акъ-Къая-Тюбю, Шыкъы, Чегем ыфчыгы, Бутору эм дагъыда кёп башха жер атла бардыла. Тотурда уа эл болгъанды. Тотур айны атыды. Бу айда алайда адамла юйле ишлеп башлагъандыла да, Тотур деп да элге андан аталгъанды деген хапар жюрюйдю. Бызынгыда Акъ къала барды. Ол Сюйюнчланы къалаларыды. Эл а бурун андан ёргерекде эди. Революцияны аллында жыллада мында юч жюзден артыкъ эди юй. Элни бийлери Сюйюнчлары болгъандыла. Аладан сора да мында Рахайлары, Ботталары, Аналары, Тежалары, Аттолары, Холалары, Холамханлары эм башхала тургъандыла. Бызынгыдан ёргерек барып, ариу кюнлюм бетде Шыкъы деген эл орналгъанды. Мында эки жюзден артыкъ юй бар эди. Жашау этерге къыйын болгъаны себепли къыркъынчы жыллада аны адамын кёчюредиле. Асламысын Кичибалыкъгъа кетгенди. Ол санда бизни литературабызны мурдорун салгъан Мечиланы Кязим да. Къара-Суугъа киргенден сора, Бызынгы таба бармай, онг къолгъа кирип кетсенг, анда да кёп жайлыкъла, биченликле бардыла. Сёз ючюн, Жыгъыш, Тутун, Бутору, Ыллары, Риуачеле, Уллу-Кёл, Гитче-Кёл, Ылыгъы, Хасаубат, Хумалан, Сары-Тала. Къара-Суудан башлап Акъ-Суугъа дери сыртла биченликле, мал кютген жерледиле. Андан сора да, агъачла, чатла да кёпдюле. Хар бирини да аты барды. Тауда атсыз таш, агъач жокъду. Бу хапарыбызгъа аланы барысын да сыйындыралмакъ. Алай асламысын айтыргъа кюрешгенбиз. Мында дагъыда бир затха эс бурайыкъ. Бир-бир суу-жер атланы магъаналарын иги ангылаялмайса. Ала эрттеден бери айтыла келе, тюлендирилип окъуна къалгъан болурла. Алай болсада кесибизни жер атларыбызны тохташдырып, аланы ёсе келген тёлю да билирча этерге тийишлиди. Башында сагъыннганыбызча, бу темагъа школлада дерсле бериле турсала уа, ол а бютюнда уллу болушлукъ эди. Былайда дагъыда бир затха эс бурайыкъ. Элбрусдан сора бек бийик алты чукуй да Бызынгы тийресиндедиле. Аланы атларын да сагъынайыкъ: Дых тау. Къоштан тау, Къатын тау, Жаннган тау, Шхара тау, Пик Пушкина. Мижирги.
Поделиться:
Читать также:
12.02.2025 - 18:29 →
Таулада сынаулары болмагъан совет аскерчиле душманны айырмалы аскерлери бла сермешгендиле
10.02.2025 - 17:45 →
Кёкюрегин кёп аскер саугъала жасай эдиле
07.02.2025 - 13:00 →
«Дербент кюн тууушда жылына тургъан жиляннга ушайды»
06.02.2025 - 10:26 →
Жигитликни юлгюсюн кёргюзте
04.02.2025 - 09:54 →
Жигер урунуулары бла Уллу хорламны жууукълашдыргъандыла
|