Халкъыбызны адет-тёрелеринден. Салам бериу, салам алыу

Алгъын номерибизде биз къарачай жазыучу Борлакъланы Юсуфну «Адеп. Намыс. Адет» деген китабында юйюрге жан къошулгъан заманда халкъыбыз тутхан тёрелени хазырлап басмалагъан эдик. Бу жолгъу материалда уа ол китапда салам бериу, салам алыу адетни юсюнден айтылгъаннга кёре хазырлагъанбыз материалыбызны.

Адамла тюбешселе, айырылсала да, белгилисича, саламлашхан этедиле. Саламлаша билмеген адамгъа тууардан башхалыгъы жокъду, деп айып этебиз. Саламлашмагъан адамгъа  толусунлай ишленмеген адам, деп да айтадыла халкъда.

Инсан адам деген атын тас этмезге, аны толу сакъларгъа керекди. Ол себепден адам шартларыны бирин – саламлашыуну да унутмазгъа тийишлиди. Аны ючюн саламлашыудан бир-эки юлгю келтирейик. Хау, тюбегенлеринги барысына да салам, кюн ашхы болсунлу айтып барыргъа керексе деп айтмайбыз. Ким бла саламлашырын, къоярын хар адам кеси биледи.

 Хар заманда, хар жерде, хар чурумда эр кишиле тюбешген кёзюуде чынг алгъа «салам алейкум», дейдиле. Жууабы: «Уалейкум салам (ас салам)». Мындан ары аны къайтарып жазып турмай, аны ызындан айтыллыкъланы жазайыкъ. Бу сёзле бизге дин къатыш арап тилден сингнгендиле. Салам –  тынчлыкъ, алейкум –  сизге. Экиси да бир бирине тынчлыкъ тежейдиле. Бек аламат алгъыш сёзледиле была. Аны ызындан да тынч-ырахат болурсуз, деп къошады бири, бирси да жууабха: «Аллах тынч-ырахат этсин»,- дейди. Экиси да тынчлыкъ тежедиле, тынчлыкъларын да билдиле.

Къарачай-малкъар тилде тынчлыкъ деген сёз кёп затны билдиреди: уруш, тюйюш, бушуу, инжиу, ауругъан болмасын, не жанындан да къайгъысыз бол  деген магъаналаны береди. Арапда да «салам» деген сёз ол магъаналаны тутады. Бу саламлашыу муслийман болгъанынгы да билдиреди. Къайда да муслийманла ол сёзле бла саламлашадыла.

Сталинни заманында «салам алейкум» дерге болмагъанды, артыкъсызда бек коммунистлеге. 1955 жылда, Хрущёвну заманында, иги сёзледиле, алай десе «мир» дейди деп, Анастас Микоян ачыкълап, киши тартынмай саламлашырча этген эдиле экиси да.

 Гитче уллугъа, эр киши тиширыугъа, иш тамата ишчисине, киеу къайыннга, къонакъ къонакъбайгъа, бара тургъан олтуруп тургьаннга, атлы жаяугъа, жангыз кёпге саламны алгъа береди. Жолоучула тюбешселе: «Жолунг болсун!»- дейдиле.

Азияда къазахлыла жолунг болсун  деселе, къайры бараса деген магъананы тута эди. Бизде бир къауумла аладан юйренип къалгъандыла да, энтта алай ангылап къоядыла. Къарачайлылада адамгъа къайры бараса, нек бараса, нек келгенсе, тюйюмчегингде ненг барды, деп соргъан адет болмагъанды. Алай сорса, айып болгъанды  дерге да болмайбыз, не ючюн десенг, ол соруула тилибизде жюрюмегендиле. Бусагъатда айыпды дерге боллукъду, не ючюн десенг, алай соргъанла болуп къаладыла. Баргъан адам, не ючюн, къайры, нек баргъанын санга айтыргъа кереклиге санаса, сен сормагъанлай да айтырыкъды. Бизни сартын, аллай соруу алыучула адепсизледиле.

 Иш ишлей тургъаннга – ишинг да къолай болсун. Битим жыя тургъаннга –  бачха толу болсун, берекетинг кёп болсун. Жууабы – сау бол, сау кел, жууукъ бол (башха алгъыш сёзле да айтыргъа боллукъду, ол аны эркинлигиндеди). Эр кишиге салам бергенча, тиширыугъа да чынг алгъа кюнюнг, эрттенинг, ингиринг ашхы болсун, дейдиле. Жууабы: ашхылыкъ кёр (кёрюгюз). Кюн ашхыны ызындан ишинг да къолай болсун  дерге тийишлиди. Сёз ючюн,  кюнюгюз-ашхы, ишигиз къолай болсун. Тиширыу жууап берген заманда: «Жууукъ болугъуз», - демейди, жууукъ жетген эр кишиледен башхалагъа. Тиширыулагъа уа жууукъ болугъуз, деп айтадыла.

Арбазгъа кирсенг: «Арбазыгъызгъа игилик», - дейдиле. Андан сора юйге кирсегиз: «Юйге да игилик». Жууабы: «Келгеннге да игилик. Келигиз, бери ётюгюз, олтургъуз»,- деп алайды.

Къууанч бара тура эсе кюнде кюнюгюз да былай, къууанчыгъыз уллу болсун, дейдиле. Жууабы: «Кюнлеригиз къууанчлы ётсюнле, ётюгюз, олтургъуз».  Къууанчда ушхууур эте тургъан тиширыуланы юслерине кирсенг: «Кечегиз (кюнюгюз) ашхы, ишигиз къолай, ушхуууругъуз татлы болсун», - дерге тийишлиди. Аны жууабы былайды: «Ашхылыкъ кёрюгюз, сау болугъуз».

 Мекям ишлей тургъаннга: «Мекямыгъыз огъур мекям болсун, ичинде чырмаусуз кёп жашаргъа Аллах буюрсун»,- дейдиле. Жууабы: «Аллах ыразы болсун». Мал кюте тургъаннга – кёп болсун, жууабы – сау болугъуз, жууукъ болугъуз. Сют сауа тургъаннга, тиширыу эсе, кёп сауугъуз  дейдиле, эр киши эсе, берекетигиз кёп болсун, дейдиле

Къыз чыкъгъаннга: огъур аякъ бла чыкъсын, баргъан жерин жаратсын, аягъы орунлу болсун, деучюдюле. Келин келгеннге – огъур аякъ бла келсин, кесигиз сюйгенча Аллах этсин, тукъум-жукъ болсунла. Киеу кёргюзтген жерде балаларыгъызгъа жангы бала къошулду, кесинги сабийлерингча татлы болсун жангы адамынг да, дейдиле. Сабий туугъаннга жашар жан болсун, туугъанындан эсе, жашагъанына бек къууаныгъыз, дерге болады.

Ашай тургъаннга (лагъа): аш татлы болсун. Жууабы: сау болугъуз, келигиз бирден кёрейик. Ауругъаннга: Аллах аурууунгу женгиллетсин, болушсун. Жууабы: Аллах ыразы болсун. Кете тебиресенг: Аллах сюек саулукъ берсин, мен чыкъгъанлай, аурууунг юсюнгден кетсин. Жууабы: сау бол, ашхы муратынга тюбе. Ауруп сау болгъаннга кёрюр къыйынлыгъынг ол болсун, мындан ары ауруусуз кёп жаша, дейдиле. Анга: «Сау болугъуз, Аллах сизге да кёргютзмесин аурууну», - деп жууаплайдыла.

Окъууну бошагъаннга: «Билимигизни Аллах хайыргъа жораласын, мындан ары да окъууну бийик даражаларына жетиширча этсин Аллах», - дейдиле.

 Кечге дери олтуруп, кете тебиреснг: «Ашхы кечели болугъуз, сау таннга чыгъыгъыз», - деучюдюле. Жууабы: «Сау болугъуз, биргелей чыгъайыкъ сау тангнга». Къонагъынгы ашыра: «Ашхы жолгъа барыгъыз, бизни унутмагъанлай, келе туругъуз»,- дерге керекди. Жууабы: «Сау-эсен къалыгъыз. Айып этмегиз, къыйнадым», - деп алайды. Бушуудан ашыра: «Къыйынсыз болугъуз. Сау-эсен жыйылыгъыз юйюгюзге. Биз сизни къууанчыгъызгъа барайыкъ»,- дейдиле. Жууабы: «Энди арбазыгъызгъа келген къууанчыгъызгъа келсин». Къууанчха келген къонакъланы уа алларына чыгъып тюбесенг: «Хош келдигиз, эсен келигиз, келигиз, кел», дейдиле. Къууанчдан къонакъланы ашыра, къууанч бла барып, эсен жыйылыгъыз юйюгюзге, къууанчха келе туругъуз, деучюдюле.

Эсгертиу: къарачай миллетни жашауунда саламлашыргъа, алгъыш айтыргъа, жууап къайтарыргъа керек болгъан кёп тюрлю чурумла тюбейдиле. Былайда биз аланы толу келтирмегенбиз, бир кесегин жазгъанбыз. Бу жазылгъанны да хайырлана, алагъа да кёп ашхы сёзле къоша, айтыргъа боллукъду. Алай къачан да, къалайда да салам алгъан ёрге туруп алады, саламын да ёрге тургъанлай береди.