Жангы жылны къачан эм къалай белгилегендиле?

Бюгюнлюкде Жангы жыл 31 декабрьде белгиленеди. Адамланы асламысы анга  алгъадан хазырланып башлайдыла - аш-суу хазырларча затла, саугъала  аладыла,  байрамны къайда эм къалай  ётдюрлюклерин тохташдырадыла, бир бирге къонакъгъа жюрюйдюле, майданда жасалгъан назыгъа эм салютлагъа къараргъа барадыла…

Биринчи шартлагъа  кёре, Жангы жылны байрамын тёрт минг жыл мындан алгъа   Вавилонда белгилегендиле. Бизни эрагъа дери   Месопотамияда, Римде, Египетде эм башха жерледе да анга  къууанч бла тюбегендиле.  Ол  жаз башына  табийгъат жашнап башлагъан кезиуге тюшгенди.  

Оруслула  мажюсю заманда  Жангы жылны  21 мартда къыш бла жай айырылгъан кюнде,  бирле уа Масленицаны кюнюнде  белгилегендиле деп айтадыла.  Байрамгъа къалай тюбегенлери толу белгили тюйюлдю.  Болсада  988 жылда  христиан динни алгъанларындан сора,  Жангы жылны 1 мартха  кёчюргендиле.  Бир къауум замандан 1492 жылда Иоанн III буйругъу бла   Византияны орузламасына тийишлиликде байрам  1 сентябрьде белгиленип башланнганды. Москвада уллу байрамла ётгендиле, кече белинде   топланы  атдыргъандыла, килисалада къонгуроула урулгъандыла.

1699 жылда уа  Пётр I Европаны юлгюсюнде   Жангы жылны  31 декабрьде белгилерге   буйрукъ чыгъаргъанды.   1700 жылда Москвада  байрам бир ыйыкъны баргъанды, кече топладан атдыргъандыла, фейерверкле жибергендиле, чаналада учхандыла  тепсеуле, оюнла  бардыргъандыла. Ол санда юйледе бла арбазлада  назы терекни бутакъларын салып эм жасап башлагъандыла.  Аны патчах  Россейде жашагъан тыш къыраллыладан  кёргенден сора   жаратып,  кийиргенди.  Бийле бла байла  юйлеринде эм уллу  назы терек жасап эришгендиле.

Эсге сала айтсакъ,  немислиледе назы терек тауусулмазлыкъ жашауну белгисиди, алай  оруслулада уа  ёлюкню ашырыу бла байламлы  адетде хайырланылгъанды. Арбазда окъуна назы теркни ырыслап  орнатмагъандыла. Ала  къабырла тийреледе ёсгендиле.  Ол себепден назылам аслам ёсген агъачха барыргъа къоркъгъан окъуна этгендиле. Аны бла байламлы  биринчи заманда жамауат  жангычылыкъланы иги  ангыламагъанды. Сагъынылгъан шартла ючюн болур, эллилени  араларында назыны 1930 жылгъа дери киши юйюнде жасамагъанды.

Жангы адетлеге  кёре, шахарчыла  бир бирлерин Жангы жыл бла алгъышлагъандыла. Бир ыйыкъны  байрам этгендиле, кече    отла жандыргъандыла. Къууанчланы кёбюсю уа Къызыл майданда ётгенди. Мында отла тизгендиле, юч кере ушкокладан атдыргъандыла эм кёкге  ракетала (петардала, салютла)  жибергендиле.   Патчах ауушхандан сора, жамауат  байрамны алгъынча кенг белгилемегенди.  Къууанч жыйылыула  кёбюсюнде байланы  бла бийлени юйлеринде ётгендиле. Ол санда Елизавета I –чини заманында   бетлерине къаплы кийип къуралгъан той-оюнла  башланнгандыла. Анга къолайлы юйюрледен  онбеш мингден аслам адам  окъуна къатышханды. 

Екатерина II тоханагъа  олтургъанда,  Жангы жылда бир бирге саугъала берип, омакъ жасалгъан байрам тепсеуле къурап,  шампан ичип, назы терекни жасап, открыткаланы саугъалап башлагъандыла.

Алай бла 1852 жылда Россейде  биринчи кере назы терекни тёппесине жулдуз да  салыннганды.  Ол адет 1513 жылда немисли  Мартин Лютер башламчылыгъы бла  беш мюйюшлю жулдуздан алыннган юлгюдю.  Анга  бусагъатда  Вифлеем жулдуз дейдиле эм Рождествону баш шартына санайдыла.  Аны бла байламлы бир къауум таурух да жюрюйдю.

Бир бирни Жангы жылны почта  карточкала " открытка"  бла алгъышлау адет  халкъда  тёреге кенг жаланда   1897 жылда  киргенди.   Карточкалагъа суратланы Иван Шишкин, Илья Репин, Иван Билбин эм башха белгили художникле ишлегендиле.  Революциядан сора 1918 жылда  большевикле жангы   Европаны  григориан орузламасына кёчгендиле.  Тюрлениулеге кёре, юлиан орузламадан   онюч кюн алгъа баргъанды. Аны ючюн  Эски жангы жылны  байрамын белгилерге тюшгенди.  Андан сора да,  1920 жыллада  къыралда  дин бла байламлы шартла къурутула башланнгандыла эм 1929 жылда  Совнаркомну бегими бла  Рождествону арталлыда кетергендиле эм ишчи кюн этгендиле.   Ол жыллада орамлада  энчи отряд айланып, юйледе байрамны белгилегенлени тинтирча   къарагъандыла.

1935 жылда СССР-ни ЦИК-ини Президиумуну келечиси  Павел Постышев  «Правда» газетде  Жангы жылны революциягъа дери буржуазия бла къуллукъчула жаланда  кеслерини сабийлерине бардырыучуларын, энди уа совет халкъны сабийлерине  школлада, садикледе,  яслиледе, пионерлени майданында,  сабий клублада бардырса иги боллугъун кётюргенди. Бир къауум замандан 1937 жылда Христосну орунуна байрамны баш жигитине Къарт аппа сайланады.  Анга европалы сыйлы Николайны, фольклорда айтылгъан Морозну эм огъурлу аппаныча Ленинни сыфатлары  берилгендиле.  Союзланы юйюнде баргъан Жангы жыл байрамында Къарт аппаны туудугъу эм болушлукъчусуча  Къар къыз да къошулады. 

Бир къауум заман озгъандан сора, саулай къыралда Жангы жыл 1948 жылда 1 январьда белгиленип башлайды.  1954 жылда уа  Кремльде сабийлеге  къыралны баш назысыны  байрамы ётгенди,  1964 жылда уа   телеэкранлагъа  «Голубой огонёк» бериу  чыгъады. Къыралны Башчысы  Леонид Брежневни башламчылыгъы бла халкъны Жангы жыл бла алгъышлау адет кийириледи. Аны бла бирге  байрам тепсилени бусагъатда белгили «оливье», «селёдка под шубой» салатла, мандаринле, шампан бла жасагъан тёреге айланады.

Андан сора да,  1970 жылда  къыралны башчысы халкъгъа сёлешген эм курантла ургъанда муратларын  айтыу адет тёреге айланады.