Адабият тарыхына жангы къошумчулукъ

Бу кюнледе Нальчикде Тимбора Мальбахов атлы къырал миллет библиотекада Къулийланы Къайсынны чыгъармачылыгъына аталгъан «Къулий улуну дуниясы» («Вселенная Кайсына Кулиева») деген библиография тизмели электрон китапны (указатель) презентациясы болгъанды. Аны башында айтылгъан китапхананы справка эм информация бёлюмю жарашдыргъанды. 

Ары ол кюн Къабарты-Малкъарны илму-излем институтуну келечилери, Искусстволаны Шимал Кавказ къырал институтну устазлары, алимле, жазыучула, журналистле, басмада ишлегенле, поэтни ахлулары, аны назмуларын, къара сёз бла жазгъанларын сюйгенле да келгендиле. 

Жыйылыуну башында сагъынылгъан китапхананы директоруну илму жаны бла орунбасары, бу китапны чыгъарыуда жууаплы адам, баш редактор, ал сёзню да автору, КъМР-ни сыйлы маданият къуллукъчусу Александра Арзанунц ачханды. 
Ол бу электрон китап Къабарты-Малкъарны халкъ поэти, СССР-ни Къырал саугъасыны лауреаты Къулийланы Къайсынны 105-жыллыгъына аталгъанын белгилегенди. «Ол сайлау бизде бошдан этилмегенди, – дегенди Александра Сергеевна. – 

Къайсынны поэзиясы бар аламны да поэзиясыды. Аны назмулары, поэмалары кёплени эслерине, жюреклерине киргендиле, аны чыгъармаларын жаланда жерлешлери, къалам къарындашлары угъай, бийик къырал къуллукъчула, белгили политикле, алимле, узакъ, жууукъ жерледе жашагъан бош адамла окъуна кёлден биледиле, юлгюге келтиредиле». 

Александра Сергеевна бу уллу иш беш жылны ичинде тохтамай баргъанын, аны тынгылы этер ючюн, алты мингден артыкъ документге къаралгъанын, аладан беш минг бла сегиз жюзге жууукъ жазыу этилгенин да чертгенди. «Указательде, хронология халгъа кёре, 1938 жылдан башлап 2022 жылгъа дери битеу да россей адабиятда, тыш къыраллада да поэтни басмаланнган чыгъармалары, ол айтхан оюмла, аны юсюнден жазылгъан оюмла да белгиленнгендиле. Муну бла студентле, аспирантла, башха алимле да хайырланыргъа боллукъдула», – деп да къошханды ол.

Китапны Зарема Тхамокова, Махийланы Азиза, Лиана Кочесокова, Марина Маламусова, Вероника Танова жыйышдыргъандыла. Редакторлары уа, тогъуз адам, орус, къабарты, малкъар тилде да энчи болгъандыла.  Малкъар тилдеги текстлеге миллет эм краевед адабият бёлюмню библиотекарьлары Атаккуланы Халимат бла Адрайланы Джамиля къарагъандыла.

Ызы бла Зарема Тхамокова Къулийланы Къайсынны жашау эм чыгъармачылыкъ жолундан тынгылы хапар айтханды. Ол ХХ ёмюрню бек белгили поэти Къулийланы Къайсынны туугъан кюнюнден башлап къалай жашау этгенин – школгъа баргъанын, онжети жылында биринчи назмусу басмаланнганын, Москвада Театр искусстволаны А. Луначарский атлы къырал институтунда, аны бла бирге М. Горький атлы Адабият институтда окъугъанын, Уллу Ата журт урушда жигит къазауат этгенин, андан ары жашауунда болгъанны да сагъыннганды. Бу затланы юслеринден айта туруп, Зарема Хасановна поэтни белгили назмуларындан юлгюле келтиргенди. Аны чыгъармачылыгъыны, жылла ашыгъышлы барсала да, тозурамагъан, седиремеген магъанасы, сыйлы кючю болгъанын чертгенди. 

Ол бу ишге къыйынлары киргенлеге, ол санда рецензентлеге да ыразылыгъын билдиргенди. Ала уа – КъМКъУ-дан филология илмуланы доктору, орус эмда тыш къыраллы адабиятны кафедрасыны профессору Кючюкланы Зухра, Къабарты-Малкъар илму-излем институтдан къарачай-малкъар фольклор бёлюмню таматасы, филология илмуланы доктору Берберланы Бурхан, филология илмуланы кандидатлары Атабийланы Асият бла Кючмезланы Лариса, Къабарты-Малкъарда жаш тёлю правительствону башчысы Байтуугъанланы Исмайыл эдиле. 

Ызы бла Зарема Хасановна ол китапны къуралыуу бла да шагъырей этгенди ол кюн ары келгенлени. Аллында поэтни юсюнден биография очерк барады. Аны ызындан а Къулийланы Къайсынны чыгъармаларыны къайсы къайда, къачан басмаланнганы кёргюзтюледи. Бу бёлюмде аны энчи китапларындан сора да, башха жыйымдыкълагъа киргенле да сагъыныладыла. Музыкагъа салыннган назмула, алагъа нотала да, звукозаписьле да белгиленедиле. 

Китапны экинчи бёлюмюнде Къайсынны эсгериулери, аны белгили жерледе халкъ аллында сёлешгени, интервьюлары, кёчюрмелери, аны чыгъармаларына жазылгъан рецензияла да кёргюзтюледиле.

Ючюнчю бёлюмде уа поэтни жашаууну эм чыгъармачылыгъыны юсюнден къайда не жазылгъаны, илму ишледе (авторефератлада, диссертациялада) тинтиуле, окъуу, методика китаплагъа, энциклопедиялагъа, бир тюрлю бир сёзлюклеге кирген чыгъармаларыны тизмелери келеди.

Китапны тёртюнчю бёлюмю саулайда Къайсыннга аталгъан чыгъармаланы тизмесинден къуралгъанды. Бешинчи бёлюмде уллу поэтни атын жюрютген къырал учрежденияла, орамла, парк эм башха эсгертмеле айтыладыла. 
Китапны ахырында илму-болушлукъ аппарат келеди. Анда бу китапны хазырлагъанла не ишле бла хайырланнганлары саналады. 

Илму-излем институтда адыг фольклор секторну таматасы, филология илмуланы доктору, КъМР-ни сыйлы илму къуллукъчусу Адам Гутов китапха бийик багъа бергенди. «Бу китапны хазырлагъанла бу библиотека, не бош республикалы, не бош миллет китапхана болуп къалмай, илму учреждение болгъанын да кёргюзтгендиле. Къабарты-Малкъар илму-излем институтну бла бу библиотеканы араларында байламлыкъны мындан ары да айнытыргъа, кенгертирге керекбиз. Бу сиз этген уллу жумушну магъанасы сиз мынга деп сайлагъан Къулийланы Къайсынны даражасына болмагъанча тийишлиди», – деп, ол бу тюрлю затланы жыйыугъа къыйын салгъанлагъа ыразылыгъын билдиргенди. 

Алимле Сарбашланы Алёна бла Берберланы Бурхан да бергендиле энчи багъа бу магъаналы ишге. Аны къыйынлыгъын белгилеп, ала авторлагъа жангы жетишимле тежегендиле. 

Белгили меценат, коллекционер, КъМР-ни сыйлы къурулушчусу Локияланы Рашидни: «Бу китапны къагъыт тюрлюсюн чыгъарыргъа умут этемисиз?» – деген соруууна Александра Сергеевна: «Аллында айтханымча, беш жылны ичинде жыйылгъан материалды бу. Жаланда бу ишге бёлюнюп къалыр онгубуз болмагъанды. Бери, библиотекагъа, жюрюгенлени излемлерин жалчытыу бизни биринчи эм баш борчубузду. Эки ишни да бир жолгъа этерге тюшгенди. Айхай да, къолгъа алырча къагъыт китап этип чыгъаргъан иги эди муну. Аллай онгубуз боллукъмуду, боллукъ тюйюлмюдю, заман кёргюзтюр. Излегенле уа китапхананы сайтында табып, хайырланыргъа боллукъдула. Ары салыр умутдабыз», – деп, алай жууаплагъанды. 

Къулийланы тукъум таматалары Малик китапны жыйышдыргъанлагъа, хазырлагъанлагъа, заманларын, къарыуларын да аямай, аны къууанчына келгенлеге да ыразылыгъын билдиргенди.