Инсанланы сагъыш этдирген затлаДуния былай турмаз, суу да эски ызына къайтмай къалмаз деп бошдан айтылмагъанды. Жер башында хар зат да тюрлене барады, технология айныу ёсе баргъаны сайын, адам улугъа да къайгъыла чыгъа барадыла. Аны бла байламлы ахчалары аслам болгъанла, адыргыгъа къалып, кеслерин сакълар амалланы излейдиле. Жашауда бола тургъан бу тюрлениуле бла ара асламлы информация органлада басмаланнган къауум сейир шартла бла шагъырей этерге сюебиз. Ахчалары иги да кёп болгъан америкалыла кеслерин къыямадан сакълар ючюн, Жангы Зеландияда жер тюбюню теренинде жашар жерле хазырлайдыла. Байланы алай гузабагъа къалдыргъан сылтаула да бардыла. Анга «Шёндюгю дунияны къайгъылары» деген халкъла аралы фондну экспертлери адам улу къаллай палахлагъа тюберге боллугъуну юсюнден хазырлагъан билдириуле шагъатлыкъ этедиле. Алайды да, ол фондну билдириулерине кёре, Жер жюзюнде жашагъанлагъа бек уллу къоркъууланы биринчи жеринде атом сауутну хайырланыу бла къаугъа турады. Атом уруш болса, ол хар континентге да заран жетдирлиги баямды, ол аны ючюн биринчи тизгиндеди. Къауум жыл мындан алагъа ол битеудуния къоркъууланы тизмесинде иги да энишгеде эди. Баям Бирлешген Штатланы оноучулары орта эмда андан аз узакълыкъгъа учхан ракеталаны къурутууну юсюнден 1987 жылда къол салыннган келишимден чыгъаргъа сюедиле деген оноулары элгендирген болур адамланы. Атом урушну къоркъууу бусагъатда 10 жыл мындан алгъадан эсе уллуду. Аскерчиледе аны башлауну тюрлю-тюрлю амаллары бардыла, ол санда, билмегенча этип, атом бомбаны бошлап къоюу. Ол а бек уллу палахха келтирликди: миллионла бла адамла жоюллукъдула. Шахарла оюллукъдула, радиоактив уу жайыллыкъды. Алай дагъыда бир къоркъуу барды - ядерный къыш, тюзюн айтханда, дунияны буз алгъан кезиу. Букъу, отдан чыкъгъан къалын тютюн Кюнню жабарыкъдыла. Жер жюзюнде температура 4-5 жылны ичинде 8 градусха тюшерикди. Ол а эл мюлкге бек хаталы боллукъду. Сау къалгъанланы иги кесеги ачдан къырыллыкъды. Шёндю дунияны аслам къайгъы этдирген биологиялы эм химиялы сауутду. Ол ядерный сауутдан учузду, къыйын ангылашыннган техниканы, аз тюбеген материалланы да излемейди. Синтетикалы биология бла генная инженерия жаны бла арт жыллада болдурулгъан жетишимле артыкъда тынгысыз этдиредиле. Ала специалистлеге билгенлерин да унутдурадыла. «Ол гитче затчыкъла лабараторияладан ычхынсала (биреу жангылып неда билип жиберип къойса), жукъгъан ауруула (муну аллында барыбыз да сынагъан коронавирусдан эсе) бир да болмагъанча кенг жайыллыкъдыла. Аскерге эмда мамыр жашаугъа керекли жукъгъан аурууланы жайыу жаны бла амал- ланы тинтген лабораторияланы да асыры кёп болгъанлары, илмугъа деп бирден бирге берилген шартланы ачыкълыкълары да бек къоркъуулудула. Лабораторияланы юслеринден айтханда, америкалыла аланы Россейни чеклеринде орнатханы Энчи аскер операция башланнганлы иги да туура болгъанды. Арменияда, Азербайджанда, Грузияда, Украинада эмда алгъыннгы совет республикаланы бир къауумунда бардыла ол лабораторияла. Сёзсюз, ала бизни къыралда жашагъанлагъа къажау ишлегенлерине сёз да жокъду. Эсигизде эсе, 2015 жылда Парижде Хауа бла байламлы келишимге 200 чакълы бир къырал къол салгъанды. Америка артда ол келишимден чыгъарыгъын билдиргенди. Ол заманда температураны орталыкъ ёлчемини кётюрюле баргъанын тыяргъа деп, алай оноу этилгенди. Болсада докладны авторлары уа Жер жюзюнде хауаны жылылыгъы юч градусха кётюрюлюрге боллукъду деп эсгертедиле. Аланы тергеулери тюз болуп чыкъсала, Нью-Йорк, Новый Орлеан, Майами, Мумбаи, Шанхай, тенгиз боюнундагъы башха уллу шахарла да суу тюбюне батарыкъдыла (россейли шахарла ол бушуулу тизмеде жокъдула). Миллиардан артыкъ адам юйлерин къоюп къачарыкъдыла. Суу басхан кезиуле бир заманда болмагъанча кёп боллукъдула. Табийгъатны къутура баргъаны битеу дунияда да жашауну жалчытхан кёп затла терк тюрленирикдиле. Тёгерекдеги къудуретни мардасыз хайырланыу эм кир этиу, жаныуарла тургъан тийрелени бузулгъанлары, аланы битеу дуниягъа жайылгъанлары, тын жерлени азайгъанлары, ичер сууну къытлыгъы адамланы къыйынлыкъгъа къалдырыргъа боллукъдула. Эрттеден бери суу ючюн уруш башланырыкъды деп бошдан айтылмайды. Экология тюзелмезча халгъа жетерге боллукъду. Чад, Нигерия, Нигер эм Камерун къыралланы тийрелеринде болгъан Чад кёл анга шагъатды. 60-чы жыллада окъуна ол дунияда уллулугъу бла алтынчыгъа саналгъанды. Жарым ёмюр да озгъунчу, ол 90 процентге аз болгъанды аны уллулугъу! Аяусузлукъ, къургъакълыкъ, хауаны тюрленнгени да аны ол халгъа жетдиргендиле. Чадны тёгерегинде тийреледе жашап тургъан 40 миллион африкалыны жашауу да осалгъа кетгенди. Арт заманлада дунияны башын жукъгъан ауруула алгъанлай турадыла. Жыйырма биринчи ёмюрде бизни ёпге ауруула, малланы къутургъанлары, тонгуз эмда къанатлы грипп, Эбола бла да къоркъутуп тургъандыла. Кёп болмай а коронавирус чыкъды. Шёндю аны жангы тюрлюлери да барды дейдиле. Хар жолдан да ол уллу палахладан къутула келгенбиз. Алай тынчайыргъа уа эрттеди. Жангы, адам улу алгъын сынамагъан ауруу чыгъаргъа да боллукъду, дейдиле алимле. Ол къыраллагъа бла континентлеге терк жайыллыкъды. Анга уа къыралланы экономикаларын, адет-тёрелерин, культураларын бир этерге итиниу, эллени азайтып, шахарланы кёбейтиу, бактерияланы дарманлагъа чыдамлы болуулары да себеплик этерикдиле. Бюгюнлюкде аллай бактерияла жыл сайын битеу дунияда да 700 минг адамны жокъ этедиле. Ёмюрню ортасына уа, толу болмагъан тергеулеге кёре, аллайла он миллионнга жетерикдиле. Дагъыда бир сейир шарт. Илму тинтиулеге кёре, аламдан жерге орта эсеп бла хар 120 минг жылда бир деменгили таш тюшюп, уллу хата салады. Аллай «къонакъдан» чыкъгъан букъу, сыныкъла да, ёрге кётюрюлюп, Кюнню бир ненча айгъа жабып къояргъа боллукъдула. Андан а тирлик, саулай экосистема жокъ болуп къалыргъа къоркъуу барды. Аны къой, миллионла бла адамла ёлюрге боллукъдула. Астероидле жерге тюше тургъандыла. Эштада, динозаврланы аладан бири гунч этгенди. Жер тюбюнден къозгъалып чыкъгъан вулкан къачан уянырыгъын билген къыйынды. Алимле тергегеннге кёре, къайнай, жана тургъан таш-топуракъны бек аздан 400 кубометри тёгюлюп, кенгнге жайылып башлагъан кезиуле орта эсеп бла 17 минг жылгъа бир кере боладыла. Ахыр кере Жангы Зеландияда 26 500 жыл чакълы бир мындан алгъа болгъанды. Алайды да, заман бек аз къалгъанды дерге боллукъду. Аллай палах жетсе, адамла къырыллыкъдыла, кюл кёкню басып, Жер жюзюне сууукълукъ келликди. Хауаны жылы бола баргъанын тохтатыр ючюн, алимлени бир къаууму кюн таякълача жылтырарыкъ эмда аламгъа жылыуну къайтарлыкъ затланы бюркдюрюрге керекди дейдиле. Ала оюм этгенден, Жер жюзюнде температура бир кесек тюшерикди. Ол амал алыкъа компьютерде сыналгъанды. Алай Гарвардны алимлери биринчи сынауланы бардырыргъа деп турадыла. Докладны авторлары кюн бла байламлы геоинженерия социал, экономика, адеп-къылыкъ, оноу этиу жаны бла да къыйын проблемалагъа келтирирге боллукъду деп, алай къарайдыла. Кинода окъуна роботланы бир-бирлери уруш ачханлары бла дунияны къоркъутургъа кюрешедиле. Экспертлени кёбюсю уа темир затлагъа акъыл салгъанны жаланда хайырлыгъа санайдыла. Алай а аман адамла жокъмудула, ала роботланы адамланы ёлтюрюрге деп юйретселе уа, ол шарт да уллу палах келтирмезми адам улугъа деген оюм барды.
Поделиться:
Читать также:
12.02.2025 - 16:04 →
Къойчулукъну айнытыуну юсюнден сёлешиннгенди
12.02.2025 - 15:56 →
Бизде къыз къачырыуну энчиликлери
12.02.2025 - 12:53 →
Узун жашауну бир къауум амаллары
11.02.2025 - 09:00 →
Эс бурдурурча – къоркъуулу сурат
11.02.2025 - 08:49 →
Кечеледен биринде къыйын ауруула тюшюрюледиле
|