«Ариу адетлерибизни тас этмегенлей, жаш тёлюню алагъа юйретирге тийишлибиз»

КъМР-ни сыйлы артисти Къудайланы Ахмат  «Балкария» фольклор-этнография къырал ансамбльде тепсейди. Ол «Элия» ансамбльни да къурап, сабийлени юйретеди. Аны къамала бла уста тепсегени кёплени сейирсиндиреди. Ол дауурбасны да уста къагъып, къараучуну эсин бийлеген фахмусу бла айырмалыды. Ахмат кеси да бизни бюгюннгю ушакъ нёгерибизди.

- Ахмат, окъуучуларыбызгъа кесинги юсюнгден билдирсенг эди, бу усталыкъгъа  къалай келгенсе? 

- Кесим Тёбен Чегемденме, сабий заманымда уа Нальчикге кёчген эдик. Юйюрюбюзде искусствогъа итиннген хазна адам болмагъанды. Алай анам миллет тепсеулерибизни бек жаратханды, аны себепли беш жылым болгъанда, ансамбльге берген эди. Ким биле эди ол мени артда жашауумда усталыгъым боллугъун. Андан бери жаратып, сюйюп кюрешгенлей турама. Онбеш жылым толгъанда уа, «Балкария» ансамбльде ишлеп башлагъанма. Анда миллетибизни кёп ариу сейир тепсеулерине юйреннгенме. 

- Къамала бла тепсеуге юйренирге уа къыйнмы эди? Къамала  уа  жютюлемидиле?

- Кертиди, къамала жютюле боладыла, ала бла тепсерге кимни да къолундан келмейди. Аны кесини къоркъууу барды, бютюнда асламланы аллына чыкъсанг. Алай башха усталаны кёрюп, юйренирге итиннгенлей тургъанма. Жарсыугъа, мен сюйгенликге, аллай амал бермей эдиле. Алай адамны мураты болса, ол анга, къыйналса да, жетеди. Юйде эрттеден тургъан, тот этген юч къама табып, кеси аллыма ала бла юйреннгенлей, кюн сайын кесими сынагъанлай тургъанма. Бир кюн а ишге барып, усталача эталгъанымы кёргюзтгенимде, сейир этген эдиле. Андан сора манга да сахнагъа  къамала бла тепсеуню кёргюзтюрге эркинлик берген эдиле. Ол да ишимде жетишимлеримден бириди. 

- Дауурбасны  уста къагъаса, ол да кесича бир хунерликди. Анга уа къалай юйреннгенсе?

- Сокъгъан беш тюрлю инструментде этеме. Школ заманда музыка кружок ачылып, анда ударная установкада юйреннген эдим. Андан башхалагъа уа, тепсеген кезиуюмде макъамлагъа тынгылай, женгил юйренип къалгъанма. Аладан бири доули – бизни миллет дауурбасыбыз, пандури – эбизе миллетники, ала кеслери айтыучулай, ол таулада ёсген адамланы инструментлериди. Мен да таулу болгъаныма, тауланы жюрегим бла сюйгенме, согъаргъа да терк юйренип къалгъанма. Андан сора укулеле – гавай миллетни гитарасында  эмда къыл къобузда да согъа билеме. Дауурбасны уа башха-башха байрамлада да къагъама.

- Ансамбль бла тыш къыраллада да аслам кере болгъансыз. Къайсы къыралны, халкъны адетин бегирек жаратханса?

- Иш бла  байламлы кёп жерде болгъанбыз. Барысындан да бек Швейцариягъа бюсюрегенме, бизни тауларыбызгъа ушагъаны ючюн. Алай адет-къылыкъны Шимал Кавказда болгъанны жаратама. Биздеча уллугъа, гитчеге да намыс-сый берген кёп башха жерде жокъду. Аны ючюн адетлерибизге бир башханы да тенг этмейме.  

- Бюгюнлюкде сабийлени да юйретесе. Къудайланы Мухтар таулуланы тепсегенлерин башхаладан айыра билгенин айтыучу эди. Сен а аллай энчиликлени кёремисе?

- Хау, аллай энчиликлени мен да эслеучюме. Эм алгъа бизни миллетни макъамлары башхала бла бир кибикди дегенликге, ол алай тюйюлдю. Хар миллетни да  макъамыны ритмикасы башха болады. Бизни макъамла согъулуулары, тириликлери бла да башхалагъа ушамайдыла. Андан сора да, миллет кийимлерибиз да, иги тинтсенг, оюулары  бла башхаракъдыла. Тепсегенни айтханда да, Мухтар тюз айта эди,  къабартылыла  бла  бизни  окъуна  алсанг.  Тойлада  да  башхаракъ  тепсегенлери  кёзге  кёрюнмей  къалмайды.

- Ресторанда  огъесе юйде этилген тойланымы жаратаса, эмда сен бюсюремеген болумла уа бармыдыла?

- Бюгюнлюкде тойла бир уллу эс бурургъа керекли жумушларыбыздан биридиле. Той юйде этилсе, тюз кёреме. Къаргъышлада айтылгъаныча, жарсыугъа, бир-бирлени къабакълары жангыз да бушуугъа ачылып къалгъандыла. Мен аны бек терсге санайма.

Андан сора да, тойлада  кёп кере эслейме, келинни жангы юйюрю, танышабыз деп, аны аллына барады, ол кезиуде тойну бардыргъан сёз айтамысыз дегенде, эр киши унамагъанлай, сёзню тиширыу айтады. Ол да бек эриши кёрюнеди, алгъышны юйюрню таматасы айтыргъа керекди. Дагъыда жангы тёрелени кийиредиле, адетлерибиз ансыз да бек ариудула, бизге аланы сакъларгъа керекди. Ресторанлада этилип турсала уа, аллай энчиликле тас болуп баргъаны кёрюнеди. Алгъаракълада бир элде тойгъа баргъан эдик, ол эсимде бек къалгъанды. Анда хар не да адетлеге-тёрелеге кёре ариу этилген эди.

Бизде тойда жашланы урлап, ала ючюн сый алгъан адет да болгъанды, аны этгенлерине да,  бек къууаннган эдим. Тамата да хар неге эс буруп, сакъ эди. Болмагъан затланы къурап, бир бирге эриширге  керек тюйюлдю, ариу адетлерибизни сакълап, жаш тёлюге ётдюрюрге тийишлибиз.

- Тепсеуледен сора уа не бла кюрешесе?

-  Баям, ол адамны къанында окъуна болур, атланы бек сюеме, тауланы да -тюз алай. Элде, Тёбен Чегемде, атым да барды. Бош заманымда аны бла таулада айлансам, кёлюм тауча бийик болады.

- Юйдегинг бла юч сабий ёсдюресиз. Юйюгюзде ана тилге сакъ боламысыз, сабийле уа не бла кюрешедиле?

- Юйюдегим чынтты таулуду. Сабийле бла да ана тилибизде сёлешебиз. Абадан жашчыкъ бла къызчыкъ эгизледиле, он жыллары болады. Къызчыкъ тепсерге «Элия» ансамблибизге жюрюйдю. Жаш а спортха бегирек тартылады, футбол бла кюрешеди. Кичи къызчыкъгъа юч жыл боллукъду. Аны тепсеуге итиниую шёндю окъуна шарт эсленеди.  Мен алагъа ары-бери жюрюрюксюз деп къаты болмайма, жюреклери  усталыкъгъа тарта эсе да, ол жаны бла себеплик этерге сюеме.

- Мындан ары уа къаллай умутларынг бардыла?

- Сабийлени ариу къылыкълыла, адеплиле, намыслыла этип ёсдюралсакъ, кесими насыплыгъа санарыкъма, ишде уа жетерик бийикликле кёпдюле, сёзсюз, алагъа итинирикме.