Жашауну тасхасын туура этгенле

Тыш къыраллагъа жол ачылгъанлы да, биздеги режиссёрланы асламысы, тёлеулери артыкъ да бийик болгъанына да къарамай, суратлау фильмлерин анда алдырыргъа излегендиле. Болсада Кавказ а ол жаны бла киночула сюйген, артыкъ эс да бёлген жерди. Озгъан ёмюрню 20-чы жылларында окъуна, 1926 жылда, бизде киноиндустрия энди айный башлагъанда, Грузияны къырал киностудиясында (реж. Б. Михин) «Абрек Заур» («Тауланы жашы») деген кинону алдыргъанды. Ол Кавказда алыннган бек биринчи киноду. Аны сценарийин малкъар халкъны бек биринчи сценаристи Абайланы Мисостну жашы Исмайыл жазгъанды. Ол юч киногъа сценарий жазгъанды: «Абрек Заур» (1926), «Под властью адата» (1926), «Закон гор» (1927). Аланы башында айтылгъан студия алгъанды. Былагъа кавказ кинола дегендиле. Сюжет ызларына къарасанг, ючюсю да халкъыбызны революциягъа дери жашауун суратлайдыла.

«Абрек Заур» жанр жаны бла сейир болумлагъа тюшюреди жигитлерин. Сюжет ызы: тау элни жамауаты къолайсыз, такъыр жашайды. Патчах правительство жерлерин сыйырып, таш хурулада къалгъан халкъ къайдан мадарымлы болсун? Анда уа – бай Ибрагим, аны къызы Сювер, жарлы Зауурбек бла эгечи Фатима. Фатиманы бий тилейди, алай аны сюйгени барды – къарындашыны нёгери Муртаз. Ол себепден, Зауурбек эгечин бийге берирге унамай, аны кесине къажау этеди. Алай бла аны жери ючюн хакъ тёлеую да кётюрюледи. Башын туталмагъанда, ол тау дивизиягъа кирирге буюргъанларында, угъай демейди. Анда Зауурбек бир таулу жашны сир къатдырып, анга уруша тургъан поручикге тюбейди. Аны къоруулайма деп, поручикни тапсыз уруп, ёлтюрюп къояды. Алай бла абрек болады. Юйюн кюйдюрюп, атасын бла эгечин тутадыла. Жаш аланы эркин этеди. Бий, Фатиманы урлап, юйюне келтиреди, ол андан къачады, жаланда элни кюйдюребиз дегенде, абрек кесин жауларыны къолуна береди. Болсада асмакъ тюбюнден къачып къутулады.

Кино тауушсузду, бир сагъат барады. Алай ол заманны ичинде тау миллетлени адетлерине, тёрелерин, белге бау къысып, къаялада чалгъы чалгъан, къой къыркъгъан жашау болумларын, къууанчларын, тепсеулерин, ат оюнларын, эришиулерин да кёресе.

Кесини заманында, 1926 жылда, бу суратлау фильм бек кючлюге саналгъанды. Солуулары тыйылып къарагъанды халкъ анга. Баш жигитни ачыкълагъан осетинли артист В. Бестаев битеу Россейге, андан да ары белгили болуп, жашау жолу башха тюрлю къуралгъанды. Аны кёп фильмде ойнаргъа чакъыргъандыла артда. «Ол абрек Зауурбекни атына минип киргенди совет кинематографха!» - дегениле анга. Артда, 1938 жылда, кинону къысхартып, тюзетип, жангыдан алгъандыла.

Грузияны Госкиносу дагъыда ол жыллада М.Ю.Лермонтовну «Бизни заманны жигити» деген романына кёре «Бэла. Къуш адам» (реж. В. Барский), XIX ёмюрде чеченлилени муслийман жерге алдау бла жиберирге кюрешген таматаланы юслеринден «Элисо» (реж. Н. Шенгелая) деген киноланы алдыргъанды.

1958 жылда уа Семен Долидзе «Фатима» деген кинону алдыргъанды, Коста Хетагуровну поэмасына кёре. 1963 жылда уа «Атха ким иер саллыкъды?» деген драмагъа (реж. Шота Манагадзе) къарар онг чыкъгъанды. Анда абхазлы элли къарт Алхас Чанба, жашлары шахаргъа кетип, жангызлыкъ ачылыгъын сынайды. Тамата жашыны юйюрю чачылгъанын билип, къарт туудугъун кесине алады. Ол анга сюйдюрюрге кюрешеди Ата журтун.

«Чермен» деген кинону (реж. Н. Санишвили) Гриса Плиевни пьесасына кёре 1970 жылда алдыргъанды. Анда XVII ёмюрде Дигорада болгъан ишле суратланадыла. Чермен некяхсыз туугъанды. Ол шарт ючюн жашны ыспассыз этедиле эллилери. Чермен а кесини адамлыкъ сыйын сакъларгъа сюеди. Ол себепден эллилеге артыкълыкъ этип тургъан байланы бла бийлени аман ишлерин ачыкълайды.

Миллет киноланы алдырыучуланы араларында «Арменфильм» студия да эрттеден белгилиди. Ол 1926 жылда «Зарэ» атлы кинону алдырып, кесин алай белгилегенди. Кино Кавказда кёчюп айланнган курд халкъны кеси эркинлиги ючюн кюрешини юсюнденди. Бай Тимурбек жарлы кишини къызы Зарэни тилей келечиле иеди. Къыз къойчу Сайдону сюеди. Бай, жолун тазалар ючюн, Сайдону урушха жибереди. Ол а, сюйген къызыны къатында болур ючюн, андан къачып келеди. Жаралы да болады, къызны юйюне келтирген бекни къалауурлары бла сермешип. Къыз андан къачаргъа кюрешгенде, ол намысы бла келмегенди деп, аман ат чыгъарады Тимурбек. Жаланда Сайдо узатады сюйгенине ол заманда къол. Ала жамауатдан кетедиле.

Айхай да, бизде кино алдыргъанланы араларында бек белгили Шимал Осетияны киностудиясыды. Кечирек айныса да, ол кёп иги суратлау, документли кино да алдыргъанды. 1972 жылда «Жипде жюрюген» деген документли фильмни (реж. В. Голованов, Р. Гаспарянц). Осетияда алдырылгъанлыкъгъа, ол Дагъыстанда тартылгъан жипде жюрюгенлени эрттеледен келген усталарыны юсюнденди.

1976 жылда, ол студия алдырып, «Билмей тургъанлай этилген саугъа» деген комедия (реж. И. Бурнацев) чыкъгъанды экранлагъа. Юйдегиси юйюне ремонт этерге деген къууумгъа кирип, шахаргъа устала излей кетгенде, юй тамата тенглери бла кеси ремонт этип, юйдегисин сейирсиндирирге сюйгени, ол башламчылыкъ не бла бошалгъаны да бек кюлкюлюдю. Осетинлиле 1977 жылда алдыргъан «Кубачи той» деген музыкалы кино (реж. Т. Солтанов) кавказ киноланы бек игилерини санына киреди. Эрттегили миллет адет ачыкъланады анда сюйгенлени юслери бла.

«Хар неде да терслик Залинадады» деген кино да (реж. Р. Меркун) ол жыл алдырылгъанды. Бек кёп къаралгъан киноланы санына киреди бу фильм. Сюжети уа - осетин колхозгъа шахардан жаш къыз келеди ишлерге. Аны тракторчу жаш сюеди. Къызгъа жырла тагъады. Алай бла аны жюрегине эшик ачады. Ёмюрле ётселе да, жангылыгъын тас этмеген суратлау киноду бу дейдиле кино кесаматчыла.

Ол студия 1990 жылда алдыргъан «Ажайып бёрк» деген кино уа (реж. И. Бурнацев) триллерге саналады. Анда адамлагъа азап салып айланнган юч бандит бла кюрешге чыгъады тау элде ёсген жаш.

Ахмедхана Абу-Бакарны повестине кёре, «Чегери» деген лирика комедия да (реж. И. Бурнацев) 1980 жылда чыкъгъанды экранлагъа. Анда Самур деген агроном жаш нартюхню жангымы (эскими?) тюрлюсюн чыгъарыргъа излейди, эки кере тирлик ала турурча. Ол къачан эсе да бар эди аллай нартюх деп эшитгенди къартладан. Аны бла бирге сюймеклик ючюн кюреш да барады анда. Чегери – почтада ишлеген жаш къыз сюеди Самурну. Жашха келинлик атасы табады – министрни къызын. Алай ол да башханы сюеди да, жаш адамла бу чырмашыуланы тюзетирге амалла излейдиле.

«Владикавказтелефильм» деген студия да бир къауум киносу бла белгилиди. Аланы режиссёрлары Рафаэль Гаспарянцды. 1979 жылда ол Рашид Кешоковну романына кёре «Карабаирни ызы бла» деген суратлау кинону алдыргъанды. Анда милиция урланнган аты айтылгъан атны ызын табады.

1990 жылда уа ол студия «Къол жазмалы Къуранны тасхасы» деген драманы алдыргъанды. Аны да сценарии Ахмедхан Абу-Бакарны повестине кёре жазылгъанды. Анда Дагъыстанда бир элде къарт ёледи. Бу дунияны къоя туруп, ол къол бла жазылгъан Къуранны Эльдаргъа берирлерин тилейди. Эльдар къачан эсе да Меккяда къуллукъ этгенлени туугъан-туудукъларыды. Къуранда Дагъыстанны Дин къуллукъчулары букъдургъан байлыкъны къайда болгъаны жазылыпды. Къуранны Мазгар деп бир башха адам алдау бла къолгъа этеди. Аны артха къайтарыр ючюн баргъан кюрешни юсюнденди кино.