Акъылманны акъ сёзю, огъурлу ишлери, чексиз адамлыгъы бюгюн да жарыкълыкъ туудурадыла

«Мечиланы Кязимни жашы Сагъит, къызы Шапий бла къоншуда тургъанма. Аталарыны юсюнден аланы кёп хапарларына тынгылагъанма, адамлыкъларына, эсли сёзлерине бюсюрегенлей тургъанма», - деп жазгъанды 2009 жылда Геннадий Комодов шайырны юсюнден эсгериулеринде.  Алай бла ол устаз эм инсан къадарында деменгили поэтни юсюнден кесини оюмун, башхаладан эшитгенин да къагъытха тюшюрюрге кёлленнгенди. Аны бу ишге таукел болургъанла уа Кязимни туудугъу Къумукъланы Тоня, шыкъычыла Кёчменланы Ачан, Сюйдюмланы Исхакъ эдиле. Бюгюн, Кязимни туугъан кюнюн белгилкеген чакълада, биз ол эсгериулени къайтарып басмалайбыз, закийни акъылына, тюз боюнлугъуна, игилигине энтта да бир кере ыразы бола, чексиз адамлыгъына баш ура.

* * *

Кязим кибик поэтни, адамны юсюнден сёз айтмакълыкъ бек базыныулу ишди кимге да. Аны поэзиясы халкъны жаны-жюреги болуп къалгъанды. Окъуу-билим жерлерин тапмагьан заманлада Кязимни назмуларын кёллеринден айтхандыла, билгенле билмегенлеге жюрекден жол ызлап. Поэтни назмуларыны кёбюсю алай бла сакъланнгандыла тас болуп къалмай. Ала зулмучулагьа къама, къара халкъгъа жол нёгер болгъанлай келгендиле дуниягъа жаратылгъан кюнлеринден башлап. Кязимни назмулары бюгюн да халкъны биргесине жашайдыла.

* * *

Эртте Шыкъыда Жюнюс деп бир алаша бойлу, арыкъсуу, аз сёзлю, адамла анга этген халаллыкъны иги ангылагъан жашчыкъ жашап болгъан- ды. Кертиди, ол акъылдан бир кесек кемирек эди. Болсада шыкъычыла Жюнюс жашагьан къадар бирде элден берекет, насып кетмезлигине ий- наннгандьша. Аны себепли, ала Жюнюсге къолларындан келген игиликни этгендиле. Жюнюсню жюреги сюйген, тартхан затны уа билмеген жокъ эди Шыкъыда. Ол жаратмагьан жаланда кюзгю эди – анда кесини бет сыфатын кёрюрге сюймегенди Жюнюс.

Бир жол Жюнюс элде къолайлы жашагьан адамладан бирини - Сагъитгерийни арбазында ичи этден толу къазан къайнай тургъанын кёреди. Къазанны къатына жууукъ барып, анда бир жаулу чеги шорпаны башында бир сейирлик «жюзгенине» къарагъанлай турады иги кесек заманны. Сора аны аууз суулары келедиле.

•  Жюнюс, не айланаса былайда? - деп къычырады Сагъитгерий бир заманда.
•  Мен жаулу чегини бек сюеме, - дейд ол.
•  Былайдан терк къуру, - дейди юйню иеси.

Жюнюс кёз жашларын къол сыртлары бла сюрте, жолну энишге ай- ланады.

• Кимди сени жанынга тийген? - дейди Кязим жашны аллын тыйып. — Жюнюс ишни болушун айтады.
•  Жиляма, иги жаш, - деп Кязим онг къолу бла жашны бетин, башын сылайды. - Экибиз ол къызгьанч, кюйсюз адамны керегин берирбиз, Аллах айтса. - Бу ишибизде бизге сени тенг жашчыкъларынг да болушурла.

Сёзсюз, кюн бир ариу, бир жарыкъ жыр айтхан жашчыкъланы ауазлары сау элге эшитиледи. Ол жырны уа Кязим къурагъанды Сагъитгерийни къызгъанчлыгьын, адамсызлыгьын, сыфатыны эришилигин хиликкя этип. Жырда Сагъитгерийни аты айтылмагъанды. Алай шыкъычыла жыр кимни юсюнден болгьанын сормай билгендиле.

Кертиди, къызгьанч да, кюйсюз да адам ишни алай боллугъун билсе къазанда къайнагъан этни Жюнюсге барын оукъуна берлик эди. Артда ол затны Сагъитгерий кеси айтханды адамлагьа.

* * *

Бир жол Кязим элде алгьындан татлы жашай келген Таубий бла Таукъан бек кълыкъсыз сёз болгьанларын эшитеди. Ала бир бирге ёмюрде да сёлешмезча халгъа келгенлерин билгенинде уа, бютюнда тынгысыз болады. Поэт адам жиберип экисин да кесини юйюне чакъыртады. Таубий бла Таукъан бир бирге алай кюйсюз халда къарайдыла, Кязим аны сезеди. Кязим Къанитатха (юй бийчесине) айтып, хант къангагъа аш-азыкъ, боза да салдырады. Юйге къонакъ келсе Къанитат да, аны къызлары да ол жумушну кишиге айтдырмай этгендиле. Къонакъла да, Кязим да ашайдыла, ичедиле. Кязимни муратын бери келгенлей окъуна ангылагьан жашла къолларын тутадыла, къучакълашадыла – жарашадыла, ёмюрден ахыргъа татлы жашаргъа сёз бередиле.

* * *

Кязимни киеую Асхат терк-терк аурургьа къалгъанында, юйдегиле тынгысыз боладыла. «Къарны ауруп, аман сагъатлы этгенлей турады, не хадагьа этсин адам?» Юйде ол сёзле терк-терк эшитиледиле.

Сора Кязим, атха минип, кесине бир жашын да нёгер этип, къойчу къошха барады. Сюрюучюлеге айтып, бир акъ токълу сойдуруп, терк окъуна терисин сыдырып, аны жылылай Асхатны къарнына-белине байлатады. Терини эки-юч кюн турма къоядыла Асхатны белинден кетермей. Игиге айланады киеу.

• Тейри, Асхат, тери къарынынга жабышып къалса эди ёмюрден ахыргъа, ауруу не болгьанын унутурукъ эдинг, — деп ышарады Кязим, -юйдегиле да къууанадыла акъылманны хычыуун чамына.

* * *

Бир ингирликде Кязим бла къоншуда жашагъан жаш эр киши аны арт кезиуде тохтамай тынгысыз этген ишни юсюнден кенгеширге таукел болду. Юйюне келип, айтды:

 Хажи, айып этмезинги тилейме, мени анам Сакинат бир къужур адам болуп барады кюнден кюннге. Къарыусузлугъу, арбазгъа кючден чыкъгъаны бек сашгъышха къалдырады мени. Алай ауузун жапмай ашагъанлай турады. Тырмандан а этими ашайды. Башханы къой, отха сыгын салгъанымы окъуна жаратмайды. «Сыгынны отха ууагъыракъ сындырып салмасанг, иги жанмайды, тютюн этгенлей турады, - дейди анам, — къатынынг а сыгынны иги къурутмай къалагъанды бир бири юслерине». Аллай сёзлени кюннге жюз кере къайтарады. Эшикге ийнек сауаргъа чыкъсам да, анга сорургъа керекме. Айып этме, Хажи, анасындан тарыкъмакълыкъ айып болгъанын ангылайма. Алай онгум къуруп келгенме...

Андан сора Кязим, салып ол жашны юйюне барады. Не айтырса, была хант къанга жарашдырадыла къонакъны намысына. Сакинат Кязим болгъан отоугъа кирип, адамларындан тарыгъыргъа хазырлайды кесин.

•  Къалайса, Сакинат, ауругъанмы этесе? - деп сорады Кязим.
•  Аллах бирди, Хажи, бек къарыусузгьа кетгенме. Солуууму, къыйналып, кючден алама, - дейди Сакинат.

Кязим тиширыуну къулакъларына, кёзлерине кёл салып къарайды, къол бармакъларын кезиу-кезиу ууады, кёз башларын, мангылайын, къулакъ артларын да ол халда этеди. Андан сора иги кесек заманны тынгылайды.

•  Жан къоркъууунг жокъду, - дейди Кязим ахырында. Намаз эт, уллу Аллахдан кесинге, юйюрюнге игиликле тиле, кёп жюрю, аз сёлеш, тырманчы болма, ол тюрлю затла сёлешгенни, анга тынгылагъанны да жашаусуз этедиле.

Иги кесек заман озгъандан сора Сакинат Кязимлагъа барып, кёп ушакъ этеди, жюрюшю женгил, солууу тауушлукъ болгъанын, аз ашагъанын, къутулгъанын айтып къууана эди.

Баргъаны боллукъду.