Сибирьден – министрге дери

20 сентябрьде Адыгланы кюню

Адыгланы кюню халкъ тарых къадарында болгъан сынаулагъа къарамай, кесини тилин, культурасын, адет-тёрелерин сакълагъанына жораланнганды. Бу байрам КъМР-ни Башчысыны Указы бла, жамауат организацияла этген тилекле эсге алынып, 2014 жылда тохташдырылгъанды.

Быллай кюн миллетни экономика, культура, социал жашауунда жетишимлени айтыргъа, халкъда айырмалыланы, республиканы, къыралны да саулай айнытыугъа юлюшлерин къошханланы эсгерирге тийишлиди. Биз а Россей империяны тарыхында энчи ыз къойгъан, бир ненча патчахны заманында къуллукъ этип, аланы ыспасларына тийишли болгъан, алай бла уа Кавказны бла Россейни араларында байламлыкъланы кючлеуге себеплик этген адамны юсюнден сагъыныргъа сюебиз.

Черкасский тукъумну келечилери, кёп заманны ичинде Россейге къуллукъ этип, атларын белгили этгендиле. Тобольскда воевода Михаил Яковлевични жашы Алексей (1680-1742 ж.ж.) Пётр Патчахны заманында Сибирь губернияны башчысындан, Анна Иоанновнаны кезиуюнде Россей империяны канцлерине дери ёсгенди.

Алексей Михайлович Черкасский Пётр Патчахны башчылыгъында къуллукъ этгенди, быллай деменгили адамгъа жууукъ болгъаны бла ёхтемленнгенди, жашаууну ахырына дери анга кертичи болгъанды. Анга этилген ышаныулукъгъа уа ол Пётр Биринчини къаршы жууугъу – экиге айланнган эгечи Агреппина Нарышкина бла юйюр къурагъаны да шагъатлыкъ этеди. Алай ол насыпны сынамагъанды. Къагъанакъ заманларында сабийлери, ызы бла юй бийчеси да ауушадыла.

Экинчи ол Трубецкойла бла жууукълукъ алады – 15-жыллыкъ княжна Мария бла юйюр къурайды.  Санкт-Петербургну къурулушчусу 1714 жылда Алексей Черкасскийни Россейни жангы ара шахары – Санкт-Петербургну - канцеляриясыны башчысына салыуну юсюнден Указ чыгъарылады. Ол кезиуге уа Патчахны юйюрю, сенат, дипломатла да ары кёчгендиле.

Нева черекни жагъасында Европада бек ариу шахарладан бирин къурауда бизни жигитибизни къыйыны уллуду. Бир жылдан ол Петербургну обер-комиссары болады. Пётр Патчах анга шахарда къаллай мекямла кёрюрге сюйгенини, къурулушну къалай бардырыргъа кереклисини юслеринден тынгылы буйрукъла берип тургъанды. Анга «…указны, архитекторланы суратларын бузуп, бир адамгъа да къурулуш бардырыргъа къоймазгъа…» деген буйрукъ да бериледи.

Ол кезиуню документлеринден белгили болгъаныча, Черкасский анга ышанылгъан жумушланы бет жарыкълы толтургъанды, Пётр Патчах аны билдириулерине, башламчылыкъларына ышаннганды. Сёзге, 1715 жылда ноябрьде ол Выборг жанында тюкенле бла жашау журтла ишлетилгенлерин, Петербургда саудюгерчилеге бла усталагъа жерле юлешиннгенлерин, Адмиралтейство айрыкамда къурулушланы юслеринден билдиреди. Князь Черкасскийни башламчылыгъы бла мырды жерле къургъакъсытыладыла, архитектура жаны бла сейир мекямла - Петергоф, Екатерининский, Монплезир, Шлиссельбург дворецлени - тышлары, ичлери жасаладыла. Ол Петербургда ачылгъан кирпич заводлагъа таматалыкъ этгенди, Выборг жанында гардемаринлеге госпиталь эмда школ къурагъанды, Петропавлов къаланы ишлетиуге къатышханды.

Губернатор къуллукъда 1719 князь Черкасский Пётр Патчахны Указы бла Сибирь губернияны таматасына салынады. «Сибирьни ючге бёлюрге, аланы таматаларына салыннган губернаторла, Сенат къабыл кёрген вице-губернаторла, битеу шахарла да анга бойсунадыла»,-деп жазылады документде. Алексей Черкасский заманына кёре бай адам болгъанды, ол кертичилиги, улутха алмагъаны бла белгили эди къыралда. Аны бу ышанларын эсге алып чыгъаргъан болур эди патчах бу оноуну, баям.

Сибирьни алгъыннгы таматасы князь Гагарин а улутха алып, атын аманнга чыгъаргъаны ючюн эркин этилгенди бу къуллукъдан. Сибирьде ол беш жыл къуллукъ этеди. Андан къайтхандан сора,  патчах анга статс советник чынны саугъалайды. Алай,  юйюне къайта, жолда ол къыйын ауруйды.

Москвагъа жетгенинде уа Пётр Патчах ауушханыны юсюнден бушуулу хапарны биледи. Къыралгъа энтта керек эди Екатерина Биринчини, Пётр Экинчини заманларында Алексей Михайлович партияланы, патчахха жууукъ адамланы араларында кюрешге къатышмай, юйюрю бла тынч-ырахат жашау этеди. Алай аны сынауу, къураучу фахмусу къыралгъа энтта керек эдиле.

1726 жылда Екатерина Биринчи анга кезиулю чын бердиреди эмда Сенатха келирге буюрады. Ызы бла ол жашырын (тайный) кенгешчиге салынады. Анна Иоанновнаны Патчахны жерине киргенинде да Алексей Михайловични къошумчулугъу барды. Душманларыны жанын алмагъаны ючюн Анна Иоанновна анга тюрлю-тюрлю саугъала, чынла береди.

Ол Бийик жашырын советни жангы къауумуна кийириледи, Андрей Первозванныйни эм Александр Невскийни орденлери бла саугъаланады. Алексей Михайлович башха белгили къырал къуллукъчула бла бирге артыкъда магъаналы политика оноуланы чыгъарыугъа къатышханды. Сёзге, Франция бла Россейни араларында союзну къурауну (1732 жыл), Англия бла сатыу-алыу байламлыкъланы юсюнден келишимни (1734 жыл), Тюрк бла уруш башланса, Россей, Австрия, Польша къаллай мадарла толтурлукъларына жораланнган конференциягъа (1733 ж.) эм башхала. Алексей Михайловичге ыразылыгъын билдире, Анна Иоанновна аны канцлер чыннга тийишли кёреди. Ол а шёндюгю заманда тыш къыралланы ишлери жаны бла министрге тенгди.

Елизаветаны ышаннгылы адамы Пётр Биринчини къызы Елизавета къыралны Патчахына киргени Алексей Черкасскийге артыкъда къууанчлы иш болгъанды. Елизавета Петровна уа анга атасыны керти нёгеринеча къарагъанды. Ол Сенатха кийириледи, къырал чыны сакъланады, ол угъай, Анна Иоанновнаны двореци саугъагъа бериледи. 1742 жылда Елизавета Петровнаны Патчахны къуллугъуна киргенине аталгъан къууанчлы ишле болургъа керек эдиле.

Алай Алексей Черкасский къыйын ауруп, ары баралмайды. Тарыхчыла жазгъанларыча, экинчи кюн саусузну кёре Россейни жангы патчахы кеси келген эди. Ол жыл ноябрьде Алексей Черкасский къыйын ауруудан ауушады. Ол Москвада Новоспасский монастырьде басдырылгъанды. Юйюрю, башында сагъыннганыбызча, Алексей Черкасский Мария Трубецкая бла юйюр къурагъанды.

Тарыхчыла жазгъанларыча, ол ариу, сюйдюмлю тиширыу эди. Аланы жангыз къызлары Варвара Россейде бек бай къызладан бирине саналгъанды, аны белгили тукъумладан кёп жаш адамла тилегендиле. Болсада ол граф Пётр Шереметьев бла юйюр къурайды. Шереметьевлени кемсиз байлыкъларыны юслеринден хапарла уа бюгюн да жюрюйдюле.