Тызыл тары

Тызыл  Къабарты-Малкъарны эм ариу жерлеринден бириди. Отуз километрге дери созулгъан  Тызыл тары кёзню, жюрекни да къууандырмай къоймайды. Бирде ол  тарыракъ болады, бирде уа кёкню жаланда бир  къыйырчыгъы  эсленеди. Андан ёрге къарасанг, кесинги бир терен уругъа батхан сунаса.

Ол тамашалыкъгъа къараргъа республикагъа кёпле келедиле. Генерал-лейтенант Николай Морозов аладан бириди. Кертисин айтханда, ол  Бабугентде туууп ёсгенди, бюгюнлюкде Псков областьда жашайды, сюд департаментни башчысыды. Узакъда жашагъанлыкъгъа, туугъан жерин унутмайды.  Тауланы бек сюеди, алагъа  назмула, суратла да жоралайды. Тызылны тамашалыгъыны юсюнден да былай жазгъанды:

«Тарны онг жанын къалын агъач басыпды, сол жанында уа - бийиклиги эки-юч жюз, бир жеринде уа тёрт жюз метрге окъуна жетген къая.   Тар сейир ариуду.  Билген адамла айтханнга кёре,  мында жылны ичинде  кюн тийген кюнле  юч жюз чакълы боладыла. Мен биринчи кере ары январь айда баргъанымда окъуна жылылыкъ онеки градусха жете эди. Къыш Тызылны юсюнден айтырдан алгъа, жай кюнледе  болгъанымда сезимими билдирирге  сюеме.

Тар керти окъуна бек  тарды. Ёрге баргъанда, аны онг жаны сол жанындан эсе  иги да  бийикди. Къаяла ёрге, кёкге жетерге кюрешгенчадыла. Къаяны бир жеринде уа  ичинден  чучхур къутуруп чыгъады. Ол  жолдан узагъыракъдады, аны себепли къалайдан  да кёрюнюп къалмайды. Ол кёрюнюрча жерни табып сюелсенг  а, ол тамашалыкъдан  жюрегинг къалай эсе да бир сейир къозгъалады: жюзметрлик бийикликден суу шорхулдап энишге  саркъады, алай тюшген жеринде уа  башындача тюйюлдю. Къаяны ортасында сууну кючю азаяды эмда жел къайры урса, суу жаухар минчакълача тамычылары, кюнню таякъларында ойнай,  жан-жанына жайыладыла.

Быллай чучхурла Тызылда  кёпдюле. Жаз башында уа ала бютюнда аслам боладыла дейдиле. Суу кесине жол тапмай къоймайды, аны себепли ала бир  угъай,  черекчикле болуп саркъадыла. Алай бир-бир жерледе ол  черекчикле бирге къошулуп, уллу чучхур болуп, энишге  агъадыла. Анга кюн  таякъла жетселе уа, ариу тейри къылыч эсинги бийлейди. Бир кесек къарап турсанг а,  тейри къылыч эки болгъанча кёрюнеди. Бир къыйыры - сууда, экинчиси уа тау аууш бла къайры эсе да алгъа, узакъгъа, жарыкъгъа  жол кёргюзтгенчады.

Ол тамашалыкъны айтып ангылатыр онг жокъду. Аны кеси кёзюнг бла кёрюрге керексе. Мен а ол болумну кёлюнг  жырлагъан кезиу бла тенглешдирир эдим.  Ол керти да жырлагъан этеди, бусагъат тышына чыгъып кетерикча, жюрегинг да  аны бла тенг  урады. Къаллай уллу насыпды табийгъатны бош алай кёрюп къоюу бла чекленип къалмай, аны ичинге жетдирлигинг келгени эмда  анга батып къалгъанынг. 

Башында  къыш Тызылны юсюнден да айтырма деген эдим да, жылны ол кезиуюнде да ол  ариулугъу бла кесине тартады. Ол заманда ол мор тюрсюнлюдю. Деменгили тау пелиуанла:  «Адам, сен бери нек келгенсе? Не затны кёрюрге сюесе?  Не зат алыргъа айланаса?» - дегенча  сюеледиле,  къарыуларын-кючлерин кёргюзтгенча».