Аны къудурет берген фахмусу болгъанды

Сёз устала, жазыучула, назмучула, жырчыла, къобузчула, къол устала. Миллет жашагъан къадарда ала да бардыла. Ахшы ишлери бла белгилидиле эм жамауатда айтылгъанлай турадыла. Ала кеслери дуниядан кетселе да, унутулмайдыла. Ма аллай адамладан бири Къазийланы Билялды.

Къазийланы Асламырзаны жашы Билял 1879 жылда Огъары Малкъарда туугъанды, Къоспарты элинде.

Бир жол атасы бла къошда тургъанында, сыбызгъыда согъаргъа кюрешгенди жашчыкъ. Алай болалмагъанлай, тилеп, атасына сокъдуруп, кёп кере тынгылады. Сора айтды атасына: «Баям, мен бир заманда бойсундуралмам бу затны», - деп. Сыбызгъыгъа къалай болгъан эсе да, артда къобузну уа алай сокъду! Бирде макъамлары мудах болур эдиле, жауарыкъ кюнча, бирде уа, кюн таякълача, жарытыр эдиле адамланы жюреклерин.

Аз-аздан аны аты элден тышында да белгили бола тебиреди. Аны тойлагъа, байрамлагъа чакъыра башладыла. Улбашланы Азнор айтыучу эди: «Билял баргъан жерде уллу къууанч бола эди. Кёпле келгендиле къобузчуну кёребиз деп».

Бир жол Рахайланы Исмайыл бла ушакъ этгенимде, ол да былай эсгереди: «Биринчи дуния уруш бошалгъанда, къарындашым нёгерлери бла келеди. Атам къазауатдан къайтханлагъа, Билялны да чакъырып, къурманлыкъ этеди. Арбазда той, аны макъамлары бла ыйыкъ баргъан эди. Биз ол заманда Хасанияда жашай эдик».

Революция жел ургъанлай жетип, кеси законларын салды. Элледе ара мюлкле къурадыла, эл советле айырыладыла. Билял жамауат ишлеге тири къатышады, къобуз согъуу бла жер-жерлеге, Шимал Кавказ даражада бардырылгъан фестивальлагъа да.

1934 жылда эл мюлкде болдургъан жетишимлери ючюн республикагъа Ленинни ордени берилген эди. Аны бла байламлы культураны къауум келечиси да саугъа къоллу боладыла. Ол санда Къазий улу да. Анга уа сагъат эм юсюнде аты жазылгъан къобуз бередиле.

Ол жыллада Къабарты-Малкъарны маданият ишчилерини къаууму Москвагъа барыргъа керек эдиле. Аланы санында Билял да болгъанды.

Уллу Ата журт урушну кезиуюнде Прохладныйни тийресинде окопла къазгъанды. Немислиле бу тийрелени бийлегенде, партизанлагъа болушханды. «За победу в Великой Отечественной войне» деген майдал бла да саугъаланнганды.

Кёчгюнчюлюкде Къыргъызстанда тургъанды. Ол заманда да къобузун къолундан кетермегенди. Халкъ ачдан, учузлукъдан къырыла тургъанда, аны макъамлары адамлагъа кюч-къарыу бергендиле, къыйынлыкъланы хорларгъа себеплик этгендиле.

Къайтхандан сора, сексенжыллыкъ киши къобузун жанындан кетермегенди. Алгъынча, эллеге тойлагъа, къурманлыкъгъа чакъыра эдиле аны. Алтмыш биринчи жыл, къышда бир жууукъ адамыны тоюнда, юч кюн турады. Ары да ачыкъ машинаны башында барады, артха да алай къайтады. Андан сора ауруу табып, дуниясын алышады.

Билялны юсюнден кёпле ариу эсгериулерин айтхандыла. КъМР-ни эм РСФСР-ни халкъ артисткасы Кураца Каширгова былай дегенди: «Къабарты-Малкъарны, Шимал Кавказны миллет тартыуларын бек иги согъа эди. Аны Аллах берген фахмусу болгъанды, ол замандагъы къобузчуладан, баям, ол эм игиси эди. Тюрлю-тюрлю эришиуледе, фестивальлада аны энчи белгилеп, саугъала берип тургъандыла. Билялны сокъгъанына къаллай бир тынгылап турсам да, аны бир башхагъа ушамагъан, энчи хатына эс бургъанма. Огъурлу, фахмулу, деменгили адам эди ол. Анга тынгылай, хар заманда жаш заманым эсиме тюшгенди».

КъМР-ни искусстволарыны сыйлы къуллукъчусу Рахайланы Исмайыл а: «Кёчгюнчюлюкню кезиуюнде Къыргъызстанны Культура министерствосунда ишлейме. 1955 жылда Билялны Ош областыны Наукат районунда табама. Келишеме да, чакъырама. Таматабыз А.К. Казанбаев бла да танышдырама. Аны оноуу бла Билялны къобуз согъууун радиогъа жаздырабыз. Эки ыйыкъдан а эфирге Фрунзеге чыгъарабыз. Бериу жыйырма минут баргъан эди. Къыргъызны тийресинде жашагъан таулула, къарачайлыла да анга тынгылап алай ёхтемленнгендиле», - деп эсгерген эди.

Къазийланы Билял бизни биринчи профессионал къобузчубуз эди. Ол аллай уста эди, инструментни жырлата, жилята да билген. Атасыны къарындашы ауушханда, жюрегинде болгъан ачыуун айтып ангылатыр амалы болмагъандан, къобузун алып, сыйыт этдирип сокъгъанды ол.

Фахмулу инсанланы жюреклери къарыусуз болады, бизге бошча кёрюннген затла аланы кёллерине терк тиедиле. Ала кеслери къурагъан дуниялада жашайдыла. Аны ангылап, сау заманларында ол къауумгъа сый берирге тийишлиди. Артда ариу сёз айтыргъа кюрешмей.

Билялны хайырындан а кёп миллет макъамларыбыз сакъланнгандыла. Ол санда «Жаш тёлю тартыула», «Къызны жыры», «Чегем Асланбий», «Мухадинни жыры», «Сюймекликни жыры», «Тёгерек тепсеу», «Келинни орайдасы», «Эрттегили тепсеу», «Секиртме» эм башхала.

Къобузчуну аты унутулмаз, халкъны эсинде къалыр. Бизни белгили назмучубуз Мокъаланы Магометни Билялгъа атагъан назмусунда уа быллай аламат тизгинле бардыла:

Нечик жылтырайдыла саханда

Жангы Малкъарда ёсген жюзюмле.

Бабугентде сен къобуз сокъгъанда,

Былай булутсуз эдиле кюнле.

Патефон табакъдан бизге женгил

Тартыуунг эшитилди жангыдан,

Таулу жаш къанлы жауларын женгип,

Эсенг, чыгъады отдан-жалындан.

Къазий улу Билял!

Тартыуунгда -

Жашны умуту, къартны жубанчы,

Эртте бишген жюзюм тартыуунлай,

Кёрюндюле жарсыуум, къууанчым.

Андан сора да, Къазий улугъа атап Къулийланы Къайсын, къабартылы назмучу Борис Кагермазов балладала жазгъандыла. 2001 жылда Зумакъулланы Борисни бла бу материалны авторуну «Играл Билял и оживали камни» деген китаплары орус тилде басмаланнганды. Бабугентде ол жашагъан юйню уа музей этгендиле.

Сексен бир жыл жашагъанды ол. Биринчи малкъарлы къобузчуча, огъурлу инсанча къалгъанды халкъны эсинде. Кесине уа кимни бек сюесе деп сорсала: «Миллетим бла къобузуму», - деп жууаплагъанды.