Нальчикде биринчи окъуу юй

Малкъар халкъ не заманда да кёп билирге сюйгенди. Аны жолун излегенди. Тюрлю-тюрлю заманлада, революциягъа дери окъуна, бизни халкъны кёп келечилери дин билим алгъандыла. Айхай да, аз эселе да, дуния билим алгъанла да болгъандыла. Ала арап, латин харфла, артда уа кириллица бла этгендиле жазыуларын.

1858 жылда, орус-кавказ уруш бошалыргъа, патчах правительство Шимал Кавказны тау халкъларыны келечилеринден бийик билим берген окъуу юйлеге жаланда отуз адам алыргъа боллугъун белгилегенди. Анга деп, отуз тогъуз минг сом да бёлгенди. Ары барыр ючюн а, алда тийишли билим алыргъа керек эди. Алай бла окъуу реформала башланнгандыла. 1859 жылда, уставларына къол салынып, тау школланы ачаргъа буйрукъ чыкъгъанды. Бизде, Нальчикде, аллай школ 1860 жылда ачылгъанды. Ол 1909-1910 жыллагъа дери ишлегенди. Аны мурдорунда реальный училище ачылгъанды. Нальчикде тау школда хакъ бла окъуу тёрт жылны баргъанды. Биринчи жыл хазырланыу заман болгъанды. Къалгъан юч жылны ичинде уа сабийле динден, орус тилден, географиядан, тарыхдан, математикадан да башланнган билим алгъандыла. Тау школну бошагъанланы, андан ары окъуйбуз деселе, орус гимназияны тёртюнчю классына барыргъа онглары болгъанды. Ала дагъыда элледе башланнган классланы устазлары болургъа эркинлик къагъытла да алгъандыла.

Шкантычы Абайланы Асланбекни жашы Солтанбек – биринчи таулу музыкант, къыл къобузчу, бу школну ал окъуучуларындан болгъанды. Иги окъугъаны ючюн аны андан ары окъургъа Ставропольну гимназиясына жибергендиле. Анда окъуп башлагъанлай, атасы Петербургда консерваториягъа элтип, ары салгъанды. Болсада, къолайы жетишмей, кёп окъуталмагъанды жашын анда. Солтанбек, бери къайтып, Владикавказда реальный училищеде сабийлени музыкадан окъутуп тургъанды.

Басхан ауузундан Орусбийланы Мырзакъулну жашы Асланбек да, патчах аскерни полковниги, тау школда ал жыллада окъугъанды. Аны бошагъанлай, аскер къуллукъгъа киргенди. Ол заманлада баргъан къазауатлагъа къатышып, Св. Станиславны II, Св. Аннаны II, Св. Владимирни IV даражалы орденлерине тийишли болгъанды. 1881 жылда малкъар халкъны атындан Император Александр  III коронациясына къатышханды. Патчахха саугъагъа азиат ушкок бергенди. Халкъына этген игилигин айтханда уа, ол къарындашы Хамзат бла бирге жау-бишлакъ завод ачханды эм бери къумалы малланы келтирип жайгъанды.

Башында аты сагъынылгъан Орусбийланы Мырзакъулну жашы Хамзат да, реформатор, тау сюдню, «Общества по распространению знаний и технических сведений среди горцев Нальчикского округа» деген биригиуню да члени, тау школда алгъанды ал билимин. Ол аскер къуллукъдан эркин болгъандан сора, Швейцариягъа барып, анда бишлакъ этгенни тасхаларына юйренип, биргесине бир устаны да алып келгенди. 1889 жылда Тифлисде баргъан кёрмючде жетишимлери ючюн ол кюмюш майдалгъа тийишли болгъанды.

Къоспартычы Айдаболланы Мембулатны жашы Азнор, Малкъар жамауатны старшинасы, Нальчикде тау школда башлагъанды билимге жолун. Аны этген иги ишлеринден бири жер, мал жаны бла уручулукъну тохтатханы болгъанды. Аны башчылыгъы бла Огъары Малкъаргъа элтген арба жол ишленнгенди. Анда бек уллу межгитни да ол сюегенди. Халкъ анга къалай хурмет этгени «Айдаболланы Азнорну кюйю» деген сарнау жырда кёрюнюп турады.

Тау школда кеси заманыны бек билимли, бай да адамы, жамауат къуллукъчу Малкъарукъланы Докшуканы жашы Ислам (Дадаш) да окъугъанды. 1911 жылда ол окъуу юйню мурдорунда реальный училище ачханларында, ары ахча къошханды, кеси хакъына анда таулу сабийлени окъутуп тургъанды. Революциягъа дери окъуна жерлерин, малларын къолайсызлагъа юлешгенди. Ол да Къала-Къолда (Быллым тийресинде) бишлакъ завод ачханды. Швиц къумалы тууар малланы да келтиргенди Швейцариядан. Чегем ауузунда алтын тапханларында, ол анда алтын чыгъаргъан прииск ишлерге къоймагъанды. «Мени халкъым, артыкъ бай тюйюл эсе да, саулукълуду эм азатды, алтын а аны ауруулу, къул да этерикди», – деп къойгъанды. Билимини юсюнден айтханда уа, ол француз поэт Андре Шеньени назмуларын бла француз-швейцар философ, жазыучу Жан Жак Руссону чыгъармаларын окъургъа сюйгенди.

Бу школда жарыкъландырыучу, публицист, этнограф, «Балкария» деген тарых очеркни автору, Абайланы Кючюкню жашы Мисост да окъугъанды. Андан сора ол Владикавказда гимназиягъа киргенди. Анда окъууун тауусхандан арысында уа, Тифлисде реальный училищеде кётюргенди билимин, усталыгъын да. Ол «Калым и его последствия», «Интересный документ», «Горские школы», «Горцам Северного Кавказа» деген статьяланы да жазгъанды. Ол Нальчикни полиция управлениясында, Владикавказны округ сюдюнде да тилманч, Къобанда 10-чу участокну таматасы болуп да ишлегенди. Малкъарда, Къарачайда да окъуу мекямланы ачаргъа тири къатышханды. Февраль революциядан сора 1917 жылда аны Кавказны Нальчик округуну тау халкъларыны болжаллы комитетине айыргъандыла.

Абайланы Мисостну жашы Исмайыл, врач, публицист, биринчи малкъар сценарист, тау школдан сора Киевде медицина факультетде окъугъанды. Аны тауусхандан арысында  Нальчик округда больницада ишлегенди. Эки жылдан дуния урушха кетгенди, ызы бла Инсан урушха къатышханды. Анда да жаралылагъа бакъгъанды. Аны биргесине ол къазаутлада болгъан Люси Аргутинская «Огненный путь» деп роман жазгъанды. Аны баш жигити Абайланы Исмайылды.

Нальчикде тау школда окъугъанланы санларында биринчи таулу аскер врач, медицинаны генерал-майору Шаханланы Шаулухну жашы Абай да болгъанды. Асыры иги окъугъандан, аны бошагъанлай, аны экзаменсиз Ставропольда гимназиягъа алгъандыла. Ызы бла ол Петербургда медико-хирургия академияда окъугъанды. Гюржюде Рионда, 4-чю Кавказ батальонда, Владикавказда аскер госпитальда, Узакъ Востокда, Уссурийскде да къуллукъ этгенди.

Биринчи дуния урушха къатышхан жигит капитан Орусбийланы Хамзатны жашы Ибрагим бла таубий, штабс-ротмистр, Св. Станиславны III эмда II, Св. Аннаны IV эмда III даражалы орденлерине тийишли болгъан Орусбийланы Биясланны жашы Чепелеу да анда окъугъандыла.

Ибрагим андан ары Владикавказда реальный училищеде, Москвада технология институтда да билим алгъанды. Алай а артдагъын бошарча къолайы болмай, патчах аскерге къуллукъ этерге киргенди. Февраль революциядан сора Пятигорскда инсан толтуруучу комитетни членине, ызы бла Нальчик округну толтуруучу комитетинде председательни орунбасарына айырылгъанды. 1918 жылда уа аны Нальчик округну бешинчи съездинде округну аскер комиссарыны болушлукъчусу этгендиле.

Чепелеу а Биринчи дуния урушну аллында Къабарты округда агъач кондуктор болуп ишлегенди. Къазауат башланнганда уа, Чугуевде аскер училищени бошап, Кавказ дивизияда Къабарты полкну биринчи сотнясыны къурамында къазауатха киргенди. Артда полкну сауут-сабасына къарагъан тамата болгъанды.

Жаболаны Къургъокъну жашы Ахия да ол школну тауусханды. Андан сора Гюржюде Гориде устаз семинарияда окъугъанды. Бу башында айтылгъан тау школда устаз болуп да тургъанды ол бир заманда. 1915 жылда уа кеси ыразылыгъы бла аскер къуллукъгъа кёчгенди. Ал заманда Телавиде прапорщиклени школунда окъугъанды. Совет власть келгенде, бир ненча кере тутулгъанды, анга ол заманда алгъыннгы сохталары болушхандыла дейдиле. Ахия 1923–1926 жыллада Барамтада школну директору болуп тургъанды.

Чегемли таубий, III и IV даражалы Георгий жорлагъа, Св. Аннаны IV даражалы орденине да тийишли болгъан прапорщик Келеметланы Хангерийни жашы Исмайыл тау школда таныгъанды къара. Биринчи дуния уруш башланнганда, ата журтну къоруулай, Къабарты-къумукъ атлы полкну къурамында къазаутха киргенди. Кёп жигитликле этгенден сора, 1915 жылда жоюлгъанды.

Дагъыда болгъандыла Нальчикде тау школда окъугъан жерлешлерибиз. Ала, билимни ажайып жолуна туруп, халкъыбызны жарыкъландырыу бла кюрешгендиле. Аны дуниялыкъдан ангыламы болса сюйгендиле. Тау школну бизни тарыхыбызда ма аллай уллу магъанасы болгъанды.