Чегем ауузуну унутулмазлыкъ суратлары

Бу материалны аты айтылгъан устаз, жолоучу Геннадий Коммодов алгъыннгы жыллада жазгъанды. Аны окъуй, биз да озгъан ёмюрню ырахат жашаууна тюшгенча болдукъ. Бюгюннгю номерибизде, жылыулу эсгериуле жюрегибизни жарыта, аны басмагъа хазырлап, къайтарып беребиз.

 Заманнга кёре жашау да тюрленмей болмайды. Ол белгили шартды. Алай, озгъан заманланы саулукълу, ариу ниетли тёлюле ёсдюрюуде болгъан иги затларын артда къоюп кетерге жарамайды. Ол тарых байламлыкъланы да юзерге боллукъду. Мени акъылым алайды да, устазлыкъ эте, Къабарты-Малкъарда эрттеден бери жашагъан адам къадарымда, мени оюмума кёре, бюгюннге да жараргъа боллукъ бир къауум эски жазма суратларымы адамла окъусала сюерик эдим, деп жазгъанды 2000-чи жылланы аллында Геннадий Коммодов бу материалын башлай

Биринчи сурат: Тарны кёрюнюшю

Ара Кавказны бийик тау сынжырындан энишге-энишге айырылгъан къырла бла, чатла бла да, кёз жашла кибик, таза къулакъ суула, хылыф-хылыф къууулуп, келедиле. Тауланы къысыр таш къабыргъалары, бир бирге тие, къысылгъан жерледе, шорхулдап, кёмюкленип чабадыла, къабыргъала бир бирлеринден кенгирек сюелген эркинирек жайыулада уа, ашыкъмагъанлай, къайгъысыз-шургусуз саркъадыла, кеслерине да кёкню кёпдюреуюз кёклюгюн алып. Кюнню жарыгъы алайлагъа бир аз заманчыкъгъа тиеди да, тарны жылытханчыкъ да этеди.

Ол къулакъ суула жыйыла кетип, Чегем черекни къурайдыла. Аны боюну бла ёргесине уа, Чегем черегини къыланчларын къатлай, юйчюкле орналгъандыла. Ол юйчюкле, къаялагъа къысылып ишленнгенлери себепли, ол къаяланы кеслеринден ишленнгенча кёрюнедиле. Ол Чегем черекни аты бла элле да къуралгъандыла бу ауузда.

Башындан энишге къарагъаннга Чегем тарыны кёрюнюшю алайды. Мал кечинирча табыракъ жерлени сайлап, мында жашагъанла, къош-къош болуп, юйлерин-юйюрлерин алай кечиндиргендиле. Артыгъын а, бишлакъ, жау, жюнмю дейсе, малчылыкъдан тюшген аллай ырысхыланы, ёгюз арбала бла тёбен тюзлеге элтип, анда мирзеуге, уннга алышып келип болгъандыла.

Таулула ёмюрледен бери да алай жашап келгендиле. ХХ ёмюрню ал жылларында патчах тайдырылып, социалист революцияны биринчи жылларында да алай тургъандыла. Артда уа, 20-чы жыллада, энчи-энчи, айыры-айыры жашаудан эсе биригип жашагъанны таплыгъын таулула да ангылагъандыла. Къошла биригип, ара мюлк къурап, жашауну дурус кёрюп, эл-элледе жангы жашау адетни жолун сайлайдыла. Тёбен Чегем элде да алай болгъанды.

Бу элде биринчи ортакъ мюлкню къураугъа башчылыкъ этген Къумукъланы Исхакъ болгъанды. Ал кезиуде малчы къошла бирикгендиле. Ол бирикген мюлкню къурагъанла биченни бирден болуп ишлегендиле, малчылыкъдан алыннган ырысхыны – жау, бишлакъ, жюн, къаймакъ – базар багъасын да бирге тохташдырып, аны сатыуну оноуун да бирге биширгендиле. Зоотехния, ветеринария ишлени къураргъа да алай тап тюше эди.

Тау элледе колхоз жашауну къурауда ол биригиулени магъаналары бек уллу болгъанды. Мында, сёз ючюн, Тёбен Чегемде, 350 юйюр биригип, тау ауузлада къуралгъан мюлклени араларында биринчи болуп, колхозгъа тийишгенди. Ол колхозну 3,5 минг ийнеги болгъанды. Кеслери да швиц къумалы. Жылкъычылыкъ да айнып башлагъанды. Ала, бригадалагъа  юлешинип, хар бригада кесини ишин кесгин бардыргъанды. Айхай да, бир бирге, керек заманлада, болушхан да эте. Алада ат орунла, мал орунла, жашау юйчюкле болгъандыла. Колхозгъа уллу мал баз да ишленнген эди ол жыллада. Колхозну кесини кирпич, къошун этген заводу, электростанциясы, агъач мюлкю да болгъанды.

Солугъан кезиулеринде уа, битеу колхозчула омакъларына къатылып, асырап тургъан кийимлерин кийип, той, оюн къурагъандыла.

Бу элни колхоз таматасы Хитийланы Алий алчы колхозчуланы биринчи Битеусоюз съездлерине делегат болгъанда уа, колхозчуланы къууанчларыны чеги жокъ эди. Исхакъ анда, башха жерледен келген делегатла бла ушакъ этип, жашау-турмушларындан хапар билгенден сора, Тёбен Чегем элни Калмыков атлы колхозунда жашау аладан эсе къайда иги болгъанын ангылагъан эди. Ол жыл бу колхоздан кёпле иги ишлегенлери ючюн орденле, майдалла алгъан эдиле. Ийнек саууучу Беппайланы Шамкъыз бла тууарчы Шекерланы Муса уа Ленинни орденине тийишли болгъан эдиле.

Бир ненча жылдан сора Огъары Чегем элде къуралгъан «Къызыл Октябрь» колхоз да аллай уллу жетишимле болдургъан эди.

Тёбен Чегем, районну ара эли, жылдан-жылгъа ариу, омакъ бола бара эди. Электростанция, Советлени юйю дегенча, жангы жашауну белгилерине саналгъан аллай мекямла ишленнгендиле.

Октябрь революциягъа дери битеу Малкъарда жангыз да бир орта школ – ол да Къашхатау элде – болгъанды. Колхозла къуралгъан жылладан сора уа, кёп да бармай, 32 школ ишленнгенди. Алай бла малкъар эллени барысында да бирер школ ачылгъанды. Ол кезиуде Тёбен Чегемде 350 юйюр болгъанын айтханбыз. Ма ол 350 юйюр «Ленинчи жол» деген газетден 306 экземпляр, жюзле бла да орус тилде чыкъгъан газетле бла журналла алгъандыла. Ол бюгюннгюлеге да юлгю эди, алыргъа унасала.

Ахыры 21 сентябрьде басмаланырыкъды.