Иги харбыз къаллай болургъа керекди?

Тауушу не дейди

Базарда июльну ахырында харбызла сатаргъа жер табаргъа кюрешгенимде, сатыу эте тургъан таныш тиширыу кюлдю:

-Не дейсе! Августда, сезон башланнган кезиуде, сатыу этерге жерлени иелери кеслери сюеледиле, сора танышларына болушадыла сатыу жер табаргъа. Сейирди (шош айтады), мында алыучула, нек эсе да, Кавказ сыфатлылагьа бизден эсе бек ышанадыла, харбызланы бизден эсе ала иги билген сунул. Ала уа терк сатаргъа кюрешедиле барысын да, артыкъда къызыуда иги кесек заманны тургъанларын.. .,- деди ол.

-Харбызны сатып ала туруп ата-бабаларыбызны амалларын хайырланыгъыз: орта бармакъ бла неда харбызны сол къолугъузгъа алып, онг къолугъузну аязы бла къабыргъасына уруп кёрюгюз - ол кезиуде бишген наныкъ тунукъ таууш этерикди. Дагъыда бир амал - аны эки къолугъузгъа алыгъыз, къулагъыгъызгъа жабышдырып къысыгъыз, эзилгенча таууш этсе, ма олду бишген. Тауушу ачыкъ зынгырдауукъ эсе, ичинде бош жерле бардыла. Аны терк ёсдюрюр ючюн, селитра семиртгичле хайырланылгъандыла. Ачыкъ таууш этилген а бишмегенди. Ала туруп эс буругъуз, жарылгъаны, урулгъаны (хыбылы) болмасын.

Биз айтханча,  таууш этген 10-килограммлыкъ харбызны сатып алып, редакциягъа келтирген эдик. Татыулу да, татлы да эди ол, ичинде нитрат халычыкълары уа жокъ эдиле. Харбызны сезону жетгинчи алгъанлыкъгъа.

Тюркден келтирилгенле тюйюлмюдюле?

Экспертлени айтханларына кёре, харбызланы бизге Астрахань, Волгоград областьладан, Ставрополь крайдан, Дагъыстандан келтиредиле сатып алып жер- жерли фермер мюлкле, москвачы фирмала да. Болсада хапарла жюрюйдюле ол областьлада болгъан кюйюп кетгенди, наныкъланы уа Тюркден келтиредиле деп. Ётюрюк айта болмазла деп, Астраханьнга сёлешебиз.

-Быйыл исси болгъаны ючюн харбызланы сезону бир ыйыкъ алгъа башланнганды. Биринчи тирликни 6-чы июльда окъуна жыйгъанбыз,-дегенди, бизни сорууубузгъа жууап эте, тахта кёгетчиликни эм бахчачылыкъны Битеуроссей илму-тинтиу институту къырал илму учреждениясыны директоруну орунбасары Светлана Кособокова.

-Кюнде кюйгенле тюйюлмюдюле? -деп сорама, ишекли болуп.

-Не дейсиз сиз? Бек иги харбызладыла. Август башланнган кюнледе 55 минг тонна жыйгъанбыз. Битеу алып айтханда, быйыл 193 минг тонна наныкъ жыярыкъбыз,-дегенди ол.

Хууанлагъа - дау

-Битеу алып айтханда, базарлада харбыз бла байламлы болум тапды. Бизни службабыз тахта кёгетледе нитратла барлыкъларын бла жокълукъларын тинтедиле. Харбызлагъа дау этерча тюйюлдю: не озгъан жылда, не быйыл алада нитратла мардадан кёп тюйюлдюле.

Хууанла бла уа хал башхады. Нитратлары мардадан кёп болгъанларыны хатасындан 100 килограммны сатаргъа къоймагъанбыз. Озгъан жылда да 1008 килограммны тинтиулени биз жаланда базарлада бардырабыз. Эркинликсиз жол жанларында, кёп фатарлы юйлени арбазларында сатылгъанла ючюн киши да жууаплы тюйюлдю, дегендиле экспертле-ветеринарла.

Экспертлени былай этигиз дегенлерин бирге келишдирип, иги харбыз къаллай боллугъун жазгъанбыз.

1. Формасы. Не сейирлик эсе да, къыйматын ачыкъламайды. Тёгерек, зугул наныкъ да бир кибик татымлы боллукъдула. Жаланда бир жаны тыммыл болмасын ансы. Сатыучула харбыз алай бир жаны бла «жатый» тургъаны ючюн болгьанды деселе да,  ийнанмагъыз. Харбыз аллай формалы, терк ёссюн деп «багъып» тургъанлары ючюн болургъа боллукъду. Аны жарылгъаны, урулгъаны, жумушакъ жери да болмазгъа керекдиле.
2. Тюрсюнлюгю. Ол да кёрюмдю тюйюлдю: кёп сортлары жайылгъандыла харбызны - къаралдым жашил бла акъ сызлыкълары болгьанла, арталлыда сызлыкъсызла окъуна да. Татыулу сорт чыгъарыр ючюн, сортланы бирин бири бла жалгъашдырып кюрешедиле. Харбыз жаланда иги жашил, акъсыл сызлыкълы болургъа керекди деген сёзле окъуна да сизни алдаргъа боллукъдула. Сёз сиз сюйген сортну юсюнден бармай эсе.
3. Къуйрукъчугьу. Анга артыкъда иги эс буругъуз: жашил болса, ахырына дери да къуруп кетмеген эсе, харбызны кёп болмай юзгендиле. Августну ал кюнлерине толу бишмеген эдиле асламысы. Къуйрукъчугъу ахырына дери къуругъан эсе, ол «къартайгъанды», аны эти жумушакъ эм татыусуз боллукъду. Къуйрукъну мурдору жашил болса, ол харбызгъа да игиди дерге боллукъду.
4. «Киндикчиги». Харбыз сатып алыучула асламысында полден къалгъан уллу тамгъа харбыз тиши болгъаныны белгисиди, дейдиле. Ол гитчечик болса, эрди, дейдиле, ол тюздю. Алай эсе да, тиши харбыз артыкъ татлыды демеклиг а тюйюлдю. Уста бахчачыла «жашчыкъланы» «къызчыкъладан» урлукъларыны болумларына кёре айтырыкъдыла. Киши харбызда урлукъла аз эм ууакъла боладыла, тишиде уа-уллула эм кёп боладыла. Айырама дей эсегиз, бу амал бла айырыгъыз: урлукъланы чёплерге сюйсегиз, уллу «киндиклери» болгъанларын алыгъыз, сюймей эсегиз, гитче «киндиклилени» сайлагъыз.

5’Ауурлугъу. 5-8 килограмм болургъа керекди. Россейлиле, Волгоградныкъыла, Астраханьныкъыла артыкъ уллула болмайдыла (не уллусу да 10 килограммдан ауур болмайды). Тюркде теплицалада ёсдюрюлгенле уа уллула боладыла.

б.Эти. Харбызла кёп тюрсюнлюле болуучудула: къызгъылдымлыладан башлап къып-къызыллылагъа дери. Аны этин бояу бла къызартадыла дегеннге уа ийнанмагъыз. Алай этерге онг жокъду, къабугъуна жара салмай. Алай этселе, наныкъ барлыкъ жерине жетмей, чирип къалыргъа боллукъду. Андан сора да,

жюзле бла саналгъан харбызланы этлерин къызартырыкъ бояу къайдан табарыкъсыз - ол сизни банкрот этип къояр. Аны этини тюрсюню сортуна кёре болады. Къызыл этлиле татлы, къызгъылдымлары суулу, аз татымлы боладыла.

Аладан нек ууланабыз да?

-Сезонлары жетмеген кезиуде, башхача айтсакъ, июльну арасында сатылып алыннган харбызлада нитратланы саны кёп болургъа боллукъду, алай эсе, аш орунугъуз аурургъа боллукъду. Сатып алгъан харбызны да тынгылы жууаргъа, къабугъунда болгъан микробланы, букъуну да кетерирге керекди,-дейди гастроэнтеролог.

Харбыз кесини заманында (августдан башлап кюз артына дери) бек хайырлы затды, артыкъда бюйреклери ауругъанлагьа, мардасыз арыкъ болгъанлагъа. Врачла да сюйгенигиз чакълы бир ашагъыз харбызны, дейдиле.

Магъанасы

Битеу тахта кёгетлени ёз документлери болургъа керекдиле: къоркъуусузлукъну сертификаты-сиз ууланырыкъ тюйюлсюз деген документ. Игилигини документа да бар эсе, харбыз астраханьлы неда волгоградлы тюзледе ёсдюрюлгенди, ма аладан ашырадыла харбызланы аллай жол документле бла.

Артыкъда кесилген харбызны алмагъыз. Роспотребнадзор унамайды аны. Кесигиз да оюмлачыгъыз, къаллай бичакъ бла кесгендиле эм харбызны жартысына, сиз алгъынчы, къаллай бир микроб кирди?.