Космосну бойсундурууну тарыхында аты алтын харфла бла жазылгъанды

Битеу дуниягъа белгили закий алим Энейланы Магометни жашы Тимур туугъанлы - 100 жыл

 Космосха учууланы башламчыларыны атлары белгилидиле,деген оюм жюрюйдю. Болсада космонавтиканы мурдорун салгъанланы араларында атлары кёп жылланы ичинде жашырынлыкъда тургъан адамла бардыла. Аладан бири  Энейланы Тимурду. Аны закий алим болгъанына  бу шартла да шагъатлыкъ этедиле:

1959 жылда - физика-математика илмуланы доктору

 1968 жылда - Россейни Илмула академиясыны член-корреспонденти

 1992 жылда - Россейни Илмула Академиясыны академиги

  1957 жылда –Ленинчи саугъаны лауреаты

 1961 жылда - Ленинни ордени,1956,1975 жыллада -Урунууну Къызыл Байрагъыны, 1984 жылда -Октябрь Революцияны орденлери, 2005 жылда «Сыйлылыкъны Белгиси»  орден бла саугъаланнганды.

 1978 жылда 27  сентябрьде астроном Л.И.Черных аны намысына 5711 деген гитче планетаны ачханды. Анга «Энеев» деп аталгъанды.

  1992 жылда ракеталаны бла космос аппаратланы учуу жолларын белгилеу жаны бла теория тергеулери ючюн РАН-ны Ф.А.Цандер атлы алтын майдалы бла саугъаланнганды.

  2006 жылда теориялы эм прикладной космонавтиканы мурдорларын жарашдырыугъа уллу къыйын салгъаны ючюн Демидов саугъагъа тийишли болгъанды.

  Аны юсюнден бу материал москвачы журналистле Андрей эм Елена Понизовкинледен  бла  публицист Кючмезланы Раядан алыннган шартладан къуралгъанды.

    Сергей Королёв бла танышыу

Сергей Королёв бла Тимур Магометович 1948 жылда танышханды. Сергей Павлович биринчи болуп эс бургъан эди анга. Бир жол ол конференцияладан бирине кечигип келеди. Сора, жарсып: «Не аман болду, Эней улуну докладына тынгылаялмай къалдым»,-дейди. Къатында тургъан Тимур Магометович а: «Эней улу менме», -деп,кесин танытады. Аланы кёпжыллыкъ бирге ишлеулери ма алай бла башланады.

Закий специалистлени –«ракетчиклени»- студентге, артда уа аспирантха эс бургъанлары бошдан тюйюл эди. Тимур, акъылы, тутхан  ишин тынгылы этгени бла да айырмалы эди. МГУ-да окъугъан заманында окъуна ол эки илму статья жазады. Аланы олсагъат окъуна энчи жабыкъ журналлада басмалайдыла. Аны кандидат диссертациясында кёргюзтюлген механика амалланы болушлукълары бла уа ракетала чыгъарыугъа чырмау этип тургъан уллу сылтаула кетерилгендиле.

Аны юсюнден официальный справкада былай жазылыпды: «1951 жылда Эней улу ракетаны учурууну,жолун ызлауну тап амалын тапханды; артда аны мурдорунда Жерни жалгъан спутнигин орбитагъа чыгъарыуну программалы управлениясыны къыйматлы тюрлюсю жарашдырылгъанды. Коллегалары бла бирге ол дагъыда гаршны баш къатысында учхан жалгъан спутникни эволюциясы бла байламлы тергеуле да бардыргъанды. Ала Жерни жалгъан спутнигини орбитада тургъан заманын тергеуню ангылашыныулу эмда ышаннгылы методикасын дунияда биринчи кере къурагъандыла. Ол кёп орбиталагъа анализ этгенде, тергеулеге бек аз заман къоратыргъа онг бергенди».

 Адамны кёкге кётюрюлюую

  …1954 жылда апрельде, космосну ёмюрю жууукълашханы туура болгъанында-ол а эшиклени къагъып башлагъан эди, академик Келдыш кесини кабинетинде (ол шёндю мемориал музей болуп турады) тарых магъаналы кенгеш бардырады. Анда  космос тинтиулени стратегиясы бийик даражада сюзюледи. Адамны дини эмда сынауу ючюн угъай, акъыллылыгъы ючюн багъалагъан  Келдыш (ол кеси 35 жылында болгъан эди академик) С.П.Королёв,П.Л.Капица, И.А.Тихонравов, А.Ю.Ишлинский,

С.Н.Верновча уллу алимле эм акъыллы оноучула бла бирге кенгешге жаш адамланы да чакъыргъанды,ол санда Энейланы Тимурну да.

   Официальный справкадан: «1953 жылда теория сынаула бардыргъандан сора, Энейланы Тимур космонавтланы жерге къоркъуусуз къайтарыуну амалын тапханды:Жерни жалгъан спутнигини орбитасындан космос аппаратны тюшюрген заманда баллистиканы хайырланыуну дурус кёргенди. Ол амал бла тюшген аппаратха ауурлукъ алгъындан эсе он кере аз жетеди. Аны бла да къалмай, космос аппарат энишге тюше туруп къаллай бирге къызгъанын да тергегенди.

  Эней улу космос аппаратны учуп барыууну траекториясын тохташдырыуну, аны алгъадан билиуню амалларын жарашдыргъан специалистлени къауумуна башчылыкъ этгенди. Ма аланы хайырындан  Жерни биринчи жалгъан спутниклерини учууларына жерден къарап,билип турургъа онг чыкъгъанды, тюрлю-тюрлю жумушла тамамларгъа боллукъ космос аппаратланы автоматизацияланнган комплекслерин къураргъа къолдан келгенди.

  Тимур Магометович  тюше тургъан космос аппарат къонаргъа боллукъ жерлени билиуню амалын да тапханды. Аны хайырындан автомат аппаратланы бла космонавтлары болгъан аппаратланы белгиленнген жерге къондурургъа онг чыкъгъанды».

Эней улу эм аны алим нёгерлери тапхан амаллагъа,этген тергеулеге кёре Юрий Гагаринни учууу жетишимли болгъанды, ол Жерге сау-саламат къоннганды. Ол а  Тимур Магометович 1957 жылда алгъан саугъадан эсе сыйлыракъ болур. Королёвну Р-7 ракетасы бла Жерни биринчи жалгъан спутниги жетишимли учурулгъандан сора  анга Ленинчи саугъа берилген эди.

  Узакъ планеталаны букъулу жолчукъларына дери

 Гагаринден сора  космос аппаратланы учуруу, жалгъан спутникле бла бардырылгъан сынаула да баш муратха жетиуню- башха планеталагъа учууну- ал атламлары эдиле.

Официальный справкадан: «Академик Эней улу Кюнню системасыны планеталарына учууланы къураугъа да уллу къыйын салгъанды. Планетала аралы космос аппаратланы къызындырыуну амалын да тапханды… Артда иш да анга жетген болмагъанды».

Алимле бизге ол ишни магъанасын ангылатыргъа кюрешгендиле.Биз билгенден, орбитагъа чыгъарылгъан космос аппарат аны элтип баргъан ракетаны ахыр кесегинден айырылса, аны тюртген кюч ол къалайгъа керек эсе да, алайгъа жетерикди деп, алгъа алай акъыл этилгенди. Алай ол вариант хар жаны бла да тапсыз келгенине, кёп къоранчла этдиргенине тюшюннгендиле. Ма андан сора Тимур Магометович: «Аппаратха орбитада бир кесек «айланыргъа» къоюп, алай жерни тёгерегине толусунлай учуртмай, тап кезиучюк табып, ракетаны ахыр кесегинден алайда айырып,аны андан ары алайтын учурса къалай болур?»,-дейди. Аны ол оюму специалистлени сейирге-тамашагъа къалдыргъанды. Андан бери аппаратла ма алай учадыла.

Официальный справкадан: «Эней улуну башчылыгъы бла планетала аралы космос аппаратланы учуу жолларын Жерден бардырыуну (управление)  схемасы жарашдырылгъанды. Ол а учууланы не къадар тюз бардырыргъа онг бергенди». Былайда зат айтыр кереклиси болмаз-хар не да ангылашыныулуду.

Дагъыда бир ишге эс бурурчады. Справкада былай жазылады: «Эней улу механикада уллу дискрет системаланы структура модельлерин жарашдырыуну жангы, бютюн къыйматлы амалын кёргюзтгенди… Ол артда биология макромолекула къалай къуралгъанларын билиу жаны бла бардырылгъан тинтиуледе хайырланылгъанды».

  Сёз,эштада, эсеплеучю математиканы болушлугъу бла  жер жюзюню жаратылыууну законларын билирге жууукълашыуну юсюнден барады.

«Энчи юлгю»

  Академик Энейланы Тимурну илмуда даражасы бек уллу болгъаны ишексизди – аны Келдышны институтунда, РАН-ны Уралда бёлюмюню Математиканы бла механиканы институтунда да дайым да чертгенлей турадыла. Эней улуну адамлыгъына да уллу багъа бичиледи. Алим нёгерлери аны «къажымагъаннга» (иги магъанада) санайдыла. Оюмла андан «бюркюп»  чыгъадыла,дейдиле. Алай болуп тургъанлай да,ол административ къуллукъладан, портфельледен къачады. Анга айтхылыкъ институтну директору бол дегенлеринде,  унамагъанды. «Манга керекли зат тюйюлдю ол»,-деп.

Бирсилеча, вузлада да кёп окъутмагъанды.  Алай сохталары, аны ызын андан ары бардыргъанла жокъдула деб а айталлыкъ тюйюлсе. Санап саны болмагъан аспирантланы хар бирин да энчи окъутургъа кюрешгенди. Онгуна кёре, аланы жашау болумларына, къолайлыкъларына къайгъыргъанды. Кесине абери тилей билмеген адам, башхала ючюн кимден да  артха турмагъанды.

Жашау халине кёре Тимур Магометович кеч жатып,эртте тургъанладан эди. Кече ишлерге эмда сагъыш этерге сюйгенди. Кабинетде ишлеген алим болгъанлыкъгъа,  жамауат жашаугъа магъаналы болгъан ишлеге,шартлагъа олсагъат эс бургъанды, кесини оюмун, тутхан ызын къоруулагъанды. Анга  шагъатха север сууланы артха бурууну проекти жаны бла комиссияны ишине тири къатышханын айтсакъ да тамамды. Табийгъатны тюрлендириу жаны бла ол акъылсыз оюмну юсюнден даулашла  бир ненча жылны баргъандыла. Жаланда жазыучуланы, алимлени, ол санда Энейланы Тимурну да хайырындан проектни жолу кесилгенди.

Аны адеплилигини юсюнден да аны таныгъанла айтып тауусалмайдыла: «Тимур Магометович хар жаны бла да юлгю алырча адам эди»,-дейдиле.