Жазыучу, назмучу, драматург

 Малкъар адабиятны мурдорун салгъан жазыучуладан бири Этезланы Омар ёлгенли быйыл 60 жыл болады. Уллу Ата журт урушха 20 жыллары да толгъунчу къатышханланы къауумундан эди ол.

Этезланы Омар 1913 жылда Гирхожанда 12 сабийли уллу юйюрде ёсгенди. Заманны чырмауларына да къарамай, ол билимге итиннген адам болгъанды. 1929-1932 жыллада Владикавказда Агро-Индустриальный пединститутда окъуйду. Ызы бла уа Ленинградда Герцен атлы къырал университетни аспирантурасыны эки курсун бошайды.

Бийик билим алгъандан сора, кёп жерледе ишлейди: КБАССР-ни НКВД-сыны инспектору (1934-1936), «Социалист Къабарты-Малкъар» газетни литература къуллукъчусу (1937-1938), Къабарты-Малкъар илму-излем институтуну илму къуллукъчусу (1939-1940). 1940 жылда СССР-ни Жазыучуларыны союзуна киреди эм Къабарты-Малкъар жазыучуланы биригиуюню бёлюмюню таматасы болады. Уллу Ата журт уруш башланнганлай, 1941 жылны 31 декабринде фронтха чакъырылады. Анда этген жигитликлери ючюн «За отвагу» эм «За победу над Германией» деген майдалла бла саугъаланады. 1943 жылда Омар, жаралы болуп, туугъан жерине къайтады. Кёчгюнчюлюк азабын сынай, Къыргъызстанда Къызыл-Къая шахаргъа тюшеди. Таукеллигин тас этмей, малкъарлы жаш къадалып ишлейди.

Ол орус тилден бла литературадан Къызыл-Къаяны ючюнчю номерли иш усталыкъ берген училищесинде устаз болуп (1944-1945), бир къауум жылны шахтада (1945-1950), андан сора шахарда билим берген бёлюмюню (горонону) инспектору (1951-1952) болуп ишлейди. Жазыучуну суратлау хазнасын жыйышдырып, аны тинтип, филология илмуланы кандидаты Тёппеланы Алим башлагъанды: 1968 жылда ол жазыучуну юсюнден очерк китабын басмалагъанды, 1996 жылда уа «Нарт къала» деген эпика чыгъармасы бла малкъар окъуучуну шагъырей этгенди.

Омарны чыгъармачылыкъ къадарын ачыкълауда Моттайланы Светлананы къошумчулугъун да энчи белгилерчады: ол жазыучуну хазнасындан «Аслан» (1978) эм «Урушну отунда» (1989) деген романларын басмагъа жарашдырып, редакторлугъун да этип чыгъаргъанды. Аны чыгъармаларыны бир къаууму аны саулугъунда басмаланнганды, асламысы уа къагъытда, авторну къол жазмаларында къалгъанды. Жарсыугъа, Этезланы Омарны жашауу 1964 жылда замансыз юзюлгенди. Бир талай заман озгъандан сора, аны «Аслан» (1978), «Урушну отунда» (1989), «Нарт къала» (1996), «Махтау» (2003) деген суратлау чыгъармалары басмаланнгандыла.

Жаш алимлерибизден да аны чыгъармачылыкъ жолуна эс бёлгенледен бири филология илмуланы доктору Сарбашланы Алёнады. Кесини илму статьясында ол бизни Этез улуну къол ызы бла шагъырей этип ачыкълайды:

Этезланы Омар суратлау адабиятда хар жанрында да кесини кючюн сынагъанды: назмучулукъда, («Сакъашилчи жашчыкъ», «Кавказ», «Сизге ахыр кюн келир», «Колхоз къызны жыры», «Сагъыш», «Табийгъат», «Юч тенг» - поэма), къара сёзде («Осман бла Лейла», «Хыжы» - хапарла; «Къаяла унутмагъандыла» - повесть; «Тарда», «Аслан», «Урушну отунда» – романла), публицистикада («Магъаданны туугъаны»), сахна чыгъармачылыкъда («Къанлы той», «Дертчиле», «Акъай бла Акълиман», «Махтау»). Жазыучуну суратлау дуниясы кенгди, кёп бетлиди. Ол халкъыны жашауун ачыкъларгъа итиннгенди. Аны чыгъармачылыгъыны тематика тюрлюлюгю да ол себепденди: Омар инсан урушну («Аслан», «Тарда»), Уллу Ата журт урушну («Урушну отунда»), халкъны озгъан жашаууну («Нарт къала») юслеринден жазгъанды. Малкъар жазыучу чыгъармачылыкъ ызын, бир жанындан, кесини суратлау сёзге фахму онгуна кёре, экинчиден, заманны эстетика излемине кёре къурагъанды.

Этезланы Омарны чыгъармачылыгъыны айныу жолу къыланчлы болгъанды. Ол 14 жылындан жазып башлайды. Аны биринчи назмусу «Пионер жыр» деген ат бла 7 июлда 1927 жылда «Къарахалкъ» деген газетни бетлеринде басмаланады. 1932 жылда «Сакъашилчи жашчыкъ», «Кавказ» деген назмуларын да жазады. Жазыучуну чыгъармачылыгъыны ал кезиуюнде къуралгъан назмуларыны санында «Кавказ» деген назмусу суратлау даражасы бла, тил байлыгъы бла, энчи бояула эм сезим бла къуралгъан сыфатлары бла, лирика азатлыгъы бла айырмалы болады. Ол шарт фахмулукъну белгиси болгъанын баямлайды.

Бу жыллада Этезланы Омар «Юч тенг», «От кюнле» деген поэмаларын да жазып башлайды. Ала жашауда болгъан тарых болумлагъа (инкъыйлап, инсан кюреш) жораланадыла. Алай жазыучу башында айтылгъан чыгъармаланы ахырына дери къурап бошаялмайды. Отузунчу жылланы ахырында Этезланы Омар къара сёз бла да кюрешеди. Ол «Осман бла Лейля» деген хапарын 1939 жылда август эм сентябрь айлада «Социалист Къабарты-Малкъар» газетни бетлеринде басмалайды. Белгиленнген кезиуде «Къаяла унутмагъандыла», «Къайгъылы кюнле» деген повестле да жазылып башланадыла. Биринчи повестьни бир-бир кесеклери «Социалист Къабарты-Малкъар» деген республикалы газетледе малкъар эм орус тилледе басмаланнган да этедиле. Эки чыгъарма да басмагъа урулургъа хазыр болуп тургъанлай башланнган Уллу Ата журт уруш жазыучуну муратларын юзеди.

Этезланы Омар аскерге чакъырылдан алгъа орус эм малкъар тилледе урушха къажау назмула, жырла («Сизге ахыр кюн келир», «Къанлы фашистле», «Мой конь летит на врага») жазады. «Къанлы фашистле» деген назмусу, макъамгъа салынып, фахмулу халкъ жырчыбыз Отарланы Омарны жырлауунда айтылып да тургъанды. Къара сёз бла назмучулукъдан тышында Этезланы Омар малкъар  драматургияны эм сахнаны ал атламларына себеплик этгенлени араларында да болгъанды. Илму тинтиуледе ачыкъланнганына кёре, XX ёмюрню 30-чу жылларында жазылгъан биринчи малкъар пьеса деп жазыучуну «Шыйых бла пионер» чыгъармасына айтылады. Алай, биз тапхан архив материаллагъа кёре уа, «Шыйых бла пионер» деген бир актлы пьеса аз алгъаракъда жазылгъанды. Аны Ленин атлы окъуу шахарчыкъны курсантлары 1929 жылда 3 майда кеслерини концерт программаларында кёргюзтгендиле. Уллу Ата журт уруш башланырны аллында Этезланы Омар «Арт кюнле» деген пьесасын жазгъанды. Бу чыгъарма, театрда окъулуп, сахнада салыныргъа хазыр болуп тургъанлай къалады. Уруш жылланы ал айларында драматург малкъар театрны сахнасында салынырча гитче пьесала къурайды. Орус тилде басмаланнган «Социалистическая Кабардино-Балкария» газетни бетлеринде билдириулеге кёре, «колхоз къараучулагъа деп уллу жетишимле бла Этезланы Омарны «Русьну жашы» - немис тузакъда орус солдатны жигитлигини, «Тау элни кюню» - халкъ ополченияны къуралыууну юслеринден бир актлы пьесала салыннгандыла». 1943 жылны октябрь айында Къабарты-Малкъар сахнаны оюнчулары кеслерини ишлерин башлап, К. Гольдонини «Трактирщица», А. Луговскойну «Невидимая сила», Отарланы Керимни «Биз хорларыкъбыз», Рахайланы Исмайылны «Тасхачыла», Этезланы Омарны «Той», «Ирма Ильзе» деген сахна чыгъармаларына кёре оюнла салгъандыла. Аланы кёбюсюню ниет магъаналары душман бла къажау кюрешни юсюнден эди.  Этезланы Омарны аты миллет маданиятны тарыхында сыйлы жерни алгъанды. Аны чыгъармалары, башында айтханыбызча, заманны ниет излемлерине кёре, ол жыллада айныгъан совет литератураны суратлау жорукъларына тийишлиликде къуралгъандыла. Толгъурланы Зейтунну оюмуна кёре, «...хар чыгъарма кёп тюрлю шартла бла байламлыды: ол политиканы, социально-жамауат жашауну, заманны илишанларын, жазыучуну фахму къолайын, ангылауун, ич дуниясын да бирикдиреди».   

Жазыучу кеси заманыны хауасы бла солугъанды, фахмусун, къаламын да аны борчларына бойсундургъанды. Тарых оюмлауу бла жашау кертиликни суратларгъа итиннгенди.