Илмугъа магъанасы уллуду

Огъары Басханда Нейтрино обсерватория бюгюнлюкде РАН-ны Ядерный тинтиуле институтуну санында ишлейди. Анда нейтрино астрофизика, алам физика, атомну ичинде физика бла байламлы тинтиуле бардырыладыла. Ол бек сейирлик эмда магъаналы илму объектди.

Бизни къыралда нейтрино астрофизика жаны бла тинтиуле бардырыргъа деп жер тюбюнде комплекс ишлерге кереклисине озгъан ёмюрню ортанчы жылларында келгендиле. Ала да академик М. А. Марковну башламчылыгъы бла башланнган эдиле: биринчи тергеулени ол бардыргъанды, экспериментальный установкаланы орнатыргъа жараулу жерни да аны оноуу бла излеп тебирегендиле.

Обсерватория болуруна дагъыда кёп белгили алимле къыйын салгъандыла: А.Н. Тавхелидзе, В.А. Матвеев, А.Е. Чудаков, Г.Т. Зацепин, А.А. Поманский эм башхала.

1963 жылда 19 июньда Илмула Академияны Президиумуну жер тюбюнде «Нейтрино» лабораторияны къурау бла байламлы бегими чыгъады. Анга жер а Минги таудан бир жанында, Басхан тарда табылгъанды. 1967 жылда бу проектни илму жаны бла магъанасы тохташдырылады, ызы бла станцияны къурулушу да башланады. 

Проектге кёре Ындырчы тауну (бийиклиги 4000 метрден артыкъ) теренине баргъан эки узун дорбун ишлерге керек эди. Аланы узунлугъунда уа установкаланы барын да орнатыргъа дегендиле. Жер тюбюне алимле бошуна сугъулмагъандыла: ол установкала кюнден эмда жулдузладан келген нейтрино кесекчиклени башха затладан иги айырып,  жаланда ма аллай теренликде тергейдиле. Жер башында алагъа хар неда чырмау этеди. Дорбунлада уа не таууш, не жарыкъ жокъ.

Обсерваторияны къатында инженер эмда башха мекямланы, дагъыда ишчилеге жашау журтланы къурулушу башланнганды. Станцияны биринчи таматасы уа А.А. Поманский болады.

Обсерваторияны къурулушу башланнганлай окъуна,  анга сейир уллу болгъан эди. Сёз ючюн, 1974 жылда ары къонакъгъа американлы физик Ф. Райнес келген эди. Реактордан чыкъгъан антинейтрино деген кесекчикни ачхан биринчи алим ма олду. Артда 1995 жылда бу адам кеси да Нобелевский премия бла саугъаланнганды.

Башха жыллада Басханда обсерваторияда айтхылы алимле эмда физикадан нобелевский лауреатла Р. Дэвис Р. Мёссбауэр, В.Л. Гинзбург, академик Б.М. Понтекорво эм башха белгили физикле болгъандыла.

Бу объектни магъанасы, къуру бизни къыралны угъай, сау дунияны илмусуна да уллуду. Аны къурагъанлары ючюн институтну эмда обсерваторияны коллективлери 1998 жылда Россей Федерацияны Къырал премиясы бла саугъаланнган эдиле, 2001 жылда уа, Кюнден келген нейтрино кесекчиклени тинтиуде жетишимле болдургъанлары себепли Б. М. Понтекорво атлы Халкъла аралы премиягъа тийишли болгъандыла.