Къайда да ал тизгинледе болгъанды

Жашау къалыубаладан бери да алай барады, бирле кетедиле, башхала келедиле, адам улу бири бирин алышады. Хаух дунияны къоюп, хакъ дуниягъа тюшгенлени жарыкъ да, мудах да эсгериуледе сакълайбыз. Бири эсинге аз келе эсе да, башхасы не ол, не бу ишге узалгъанда, эсингде турады. Баям, Ёзденланы Чукайны жашы Хызыр, КъМР-ни сыйлы устазы, РСФСР-ни Халкъгъа билим бериуню отличниги аллайладан эди. Устаз болгъанындан сора да, не тюрлю кезиулю жыйылыуда да сабыр акъылы, эс къыйматы, къылыкъ хунери бла халкъыбызны бетин чыгъара билгенди.

Ол 1936 жылда Огъары Басханда туугъанды. Ючкумель десе, элини эски атын айта, кёзлери жарыгъандыла Хызырны. Сегиз жылында Къазахстаннга тюшюп, эс кире башлагъан жылларын анда ётдюргенди. Орта школну Къазахстанда Жамбул областьда бошагъанды. Ол жыл окъуна Жамбулда эл мюлк техникумгъа киргенди. Анда окъууун бошаргъа 1956 жылда комсомол путёвка бла тын жерлени хайырланыргъа Кёкчетау областьны Сары-Суу районуна жиберилип, 1957 жылны ахырына дери анда машинист болуп ишлегенди. Болдургъан жетишимлери ючюн Къазахстанны комсомолуну ара комитетини Сыйлы грамотасы бла саугъаланнганды. 

Малкъар халкъ Ата журтуна къайтхандан сора, Ёзденланы Хызыр бир къауум заманны Элбрус районну «Эльбрус» совхозунда эсепчи болуп уруннганды. Алай а устазла керек болуп, аланы билимлерин кётюрген институтда устаз курсла ачылгъанларында, аланы бошап, ишлерге школгъа баргъанды. Алай бла 1960 жылда туугъан элинде устаз болуп ишлеп башлагъанды. Ишлей тургъанлай, Къабарты-Малкъар къырал университетни филология факультетини орус-малкъар бёлюмюнде окъугъанды.

Мюлк жюрютюуде, къураучу ишледе да тирилигин кёрюп, 1980 жылда Ёзденланы Хызырны Элбрус элни школуна директор этип салгъандыла. 1990 жылда уа туугъан эли Огъары Басханнга кёчюргендиле. Ол школгъа 1999 жылгъа дери таматалыкъ этгенди Ёзден улу. 2000 жылдан 2012 жылгъа дери уа Хызыр Огъары Басханда Халкъ хунерлени сакълагъан араны директору болуп тургъанды. Ата-бабаларыбыз жюнню къалай хайырланнганларын эсде къалдырыргъа онгла къурагъанды ол анда. Бюгюн да басхан кийизлени тюрлю-тюрлюлерин этедиле ол арада ишлегенле. 

Биринчи кере мен Хызырны Тёппеланы Алимни 60-жыллыгъын белгилеген кюнледе кёргенме. Хатерли жашла – Атабийланы Юрий бла Абайланы (Гудуланы) Мухадин, Алимни къууандырыргъа сюйюп, Минги тауну тийресинде бир-эки кюн солургъа чакъыргъан эдиле шуёхлары бла, ол ишге деп автобус да алып. Алай бла биз – юбилярны шуёхлары, асламысында жазыучула, «Минги тау» альплагерьге тюшген эдик Адыр-Сууда. Ол ингирде ары къонакъгъа келеди бир гиртчи таулу киши, бетинде да ингилиги бла. Таныша келгенде, ол мени атамы иги таныгъанын айтады. Сора: «Тамбла мен санга бир къара къозу соймай къоярыкъ тюйюлме», - дейди да, къошуна чакъырады. 

Ол атамы таныгъанына сейир этерча да тюйюл эди, артда Хызыр кеси айтып билгениме кёре, аны юйдегиси Османланы Зояны, ата-анадан ёксюз къалгъан къызчыкъны, Хапаланы келинлери Мусукаланы Забида ёсдюрген эди. Алай эсгере эди Хызыр артда: «Мени диннге да ол эки къарт илешдирген эдиле. Къуран окъургъа юйретгенле да, ауазымы келишдирирге тюзетгенле да ала болгъандыла. Бек ыразыма алагъа. Къайын анам ауушханда уа, сын ташха жазыуланы атанг айтханча этген эдим, иги биле эди ол жууукъланы».

Ол аламат жай эрттенликде, экинчи кюн, барабыз анга Курмугъа. Жашил тёш тюбюнде къош, бир аламат жер. Бир нюрлю, келбетли келини, туудукълары да, жашчыкъ бла къызчыкъ, жангы туугъан бузоучукъ бла ойнай. Ол кюн анда ол къозу бизни барыбызгъа да союлгъанына не сёз. Алай а Хызыр бизни ашдан да бек жырлары бла къууандыргъан эди. Кезиулеп-кезиулеп, халкъ жырланы, кеси такъгъанланы да айта эди малкъар, орус тилде да. Ол назмучу, аламат уста таурухчу да болгъанын ол кюн билгенме. Артда аны юч назму китабы да чыкъгъандыла.

Алай бла башланнган шуёхлугъубуз кёп жылланы барып тургъанды. 1991 жылда Отарланы Омаргъа аталгъан жыр конкурс баргъан эди республикада. Аны арт уруму Элбрус районда болгъанды. Анда Хызыр алчы жерге чыкъгъаны эсигизде болур. 2013 жылда уа Къарачайда Бал чучхурлада бардырылгъан «Къарачай-Малкъар аш хунерле» деген фестивальда, халкъ да къарап тургъанлай, жерни да ариу чунгур этип, Хызыр керти таулу уча этген эди. Ол учаны къадары бир да сейир эди. Биз да алайда тургъанлай, эки тиширыу келип, учаны комиссиягъа къараргъа элтебиз деп, алып кетип, жокъ этип къойгъан эдиле. Ол кюн Хызыр, нёгерлери да бек жарсыгъан эдиле иш алай бошалгъанына. Алай а, сау болсун, Бал чучхурлада иелик этген Боташланы Мусса сайлап басханчылагъа ат берген эди. Артда эшитгениме кёре, Малкъар халкъны жангырыу кюнюнде атны тууаргъа алышып, ол байрамгъа жыйылгъанланы сыйлагъан эдиле хурметли басханчыла. 

Ма алай, кёп тюрлю болумлада тюбей тургъанма мен бу асыл адамгъа. Малкъарны къайсы элинде да, бир адам ауушуп, ары барсам, мен аны анда кёрмей къалмагъанма. Ол жаны бла да ол халкъым деген адам эди. Къууанчлы жыйылыулада Ёзденланы Хызырны алгъа чыгъаргъандыла таматала, ол керти таулу алгъыш айтып, ишни алай башларча. 

Ёзденланы Хызыр, башында айтылгъан КъМР-ни сыйлы устазы, РСФСР-ни халкъгъа билим бериуде отличиги деген даражаладан сора да, кёп кере белгиленнгенди тутхан ишине керти бериле билгени бла. Ол окъутуу-юйретиу ишде болдургъан жетишимлери ючюн окъуу, билим берген учрежденияланы, СССР-ни ДОСААФ-ыны, бир ненча кере районну администрациясыны сыйлы грамоталары бла саугъаланнгады, «Урунууну ветераны», Расул Гамзатовну майдалларына, башха махтаулагъа да тийишли болгъанды. Аллахны фарызларын толтургъанладан насыплы болмаз – Хызыр 2014 жылда хаж къылыргъа барып къайтханды. Арт жыллада Тырныауузда иймамны къуллугъун толтуруп тургъанды. 

Аны бек ахыр иши тукъум китабын жарашдырыу эди. Ол, эслеп, ызыбыздан келген туугъан-туудукълагъа керек затланы жыйгъанды ары. Эрттегили таурухладан башлап, къалай жашаргъа керегин тизе, ийманны тагыларына дери хапар айтады ол эсли адам ахыр китабында. Ол насийхатла бла жашау этиу, бир тукъумну угъай, бар халкъны да излеми болургъа керекди деп, алай ангылайма. 

Энди ол тири, кёз жютюлюгюн, жарыкълыгъын тас этмеген, ауругъанын кимден да букъдуруучу Хызыр хаух дуниясын хакъ дуниягъа алышханды. Бизни арабызда жокъду энди ол, кюйюп тохтагъанды аны халал да, кенг да жюреги. Биз аны сохталарыбыз, сабырлыгъын, ангылашымлы юйретиу сёзюн, ариу ызын да ол бизге, жашап тургъанлагъа, къойгъанды. 

Суратда: Хызыр юй бийчеси Зоя бла.