Къызген

Буруннгу, бюгюнлюкде адам жашау этмеген эллерибизден бири Къызгенди. Ол Огъары Басхандан 4-5 километр ёргерек барыпды, ариу кюнлюм бетде орналыпды. Орналыпды десек да, бюгюнлюкде андан къалгъан ызла. Аны юсюнден айтханда, элни кюнбатыш жанында къызыл къаяла бардыла, андан аталгъанды анга бу ат деген хапар жюрюйдю. Башха эллерибиздеча, мында да адамла мал тутхандыла, бахча этгендиле. Гумулары къакъ этден, бишлакъдан, сары жаудан, акъ тузлукъдан, мирзеуден, урулары да къызыл картофдан толу эдиле.

Революция болуп, совет власть тохташхандан сора, башха элледеча, мында да колхоз къуралады. Эр кишиле анда ишлейдиле, тиширыула сабий ёсдюредиле, юй жумушха къарайдыла. Ишлегенле хакъ алгъандыла, адамла къол къыйынларыны хайыры бла жашагъандыла.

Мектепни бошагъан жаш адамланы асламысы шахарлагъа барып, окъуу юйлеге кирип, билимлерин ёсдюргендиле, усталыкъ алгъандыла.

Адамланы къолайлары иги да ёсе тебирегенде, Уллу Ата журт уруш башланады. Къызгенде да, башха тау эллерибиздеча, къолларында сауут туталгъанла, туугъан жерлерин душманладан къоруулай, къазауатха кетгендиле. Аланы кёплери къызыу сермешледе жигитлеча ёлгендиле. Жууукълары, ахлулары аланы жиляуларын этгендиле. Болсада бу элни жарсыулары аны бла тауусулмадыла.

1944 жылны март айыны биринчи кюню. Гюлюйланы Уммолат эгечине Уркъуятха келеди. Ол Байдаланы Ибрагимни юйдегиси эди, Басхан сууну сол жанында, жагъадан узакъ болмай жашагъанды. Уркъуят къарындашын сыйларгъа аш юйге киреди. Биргесине къызы Нюржан да болады. Бу хапарны да ол айтханды манга.

Элде уа Гюлюйладан бир тилсиз эр киши болгъанды. Уммолатны ары келгенин ёрюп, ол да келеди. Тукъум къарындашыны къатына жанлап, къоллары бла бир затла билдирирге кюрешеди. Уммолат а анга иги эс буруп тынгылайды. «Оллох, оллох, астофируллах, я Аллах сен сакъла хатадан, палахдан», - дегенлей турады.

Уркъуят а къарай кетди да, къарындашына былай сорду: «Бу адам ёмюрде тышына чыкъмагъанды. Сен аллай бир сейир этерча ол санга не зат айтды», - деп.

- Ол а тюшюн айтханды. Аны тюшю керти эсе, жууукъ заманда бизни мындан кёчюрлюкдюле, - деди.

Байдаланы Ибрагим, аны жашы Даниял да биргесине колхоз малла бла Хаюкъа жайлыкъда эдиле. Ибрагимни тамата къызы сабий табып больницадады. Анасы Уркъуят да биргесине. Юйлеринде уа акъылбалыкъ болмагъан эки къызчыкълары къалгъанды.

Жетинчи мартда, заман кюн ортагъа жетгенде, тамбла халкъ кёчюрюлген этерикди, деген хапар жайылады. Адамла жыйылып, уллу хапар этип айталмайдыла, алай бир бирге барып, тауушсуз билдиредиле.

Бир-бирле кеслерин хазырлап тебирейдиле. Ибрагимни юйюнде уа эсли адам жокъду. Ол эки сабий не алыргъа, къалай хазырланыргъа билмейдиле. Юйде уа къойла, тууарла да бардыла. Картофдан толу урулары. Сабий къызла уа не этерик эдиле. Турадыла юйден чыкъмай, олтуруп.

Ингир ала Ибрагимни тамата къарындашы Кёккёз кеси кибик эки абадан адамны келтиреди да: «Юйде къысыр ийнек бар эди да, аны союп жол азыкъгъа хазырлайыкъ, аталары, аналары юйде жокъ, была былайлай кетип къалсала жарамаз», - дейди.

Ала малны байлап, энди сояйыкъ дегенлей, элни участка милиционери келип къалады. Ол да къызгенчи жаш эди. «Сиз ётюрюк хапарланы нек жайып айланасыз. Нек къозутасын халкъны? Эл угъай, бир адам да кёчерик тюйюлдю. Бусагъатдан хар биригиз да юйлеригизге кетигиз, ансы барыгъызны да тутдурама», - дейди.

Не этерик эдиле? Ол адамла юйлерине кетдиле. Дагъыда солдатла бир адамгъа бир зат алдыртырыкъ тюйюлдюле, деген хапар да жайылады. Аны бла адамла бютюн арсарлы боладыла.

Заманлары болуп тургъанлай окъуна, кеслерин хазырламагъандыла. Больницада уа халкъ кёчюрюледи, деген хапар ингир ала жайылады. Саула, саусузла да юйлерин табаргъа кюрешедиле. Башында сагъынылгъан Уркъуят, къызы къагъанакъ сабийи бла узакъ жолну жаяу келип, юйге кече ортасына жетедиле.

Къайнагъан сары жаугъа бал туз къошуп, балжау деп ол заманда аллай къатыкъ эте эдиле да аны юйде болгъанын, дагъыда юй башда къакъ этле бар эдиле, Уркъуят аладан да алады. Бир жанындан не алыргъа билмей абызырап, экинчи жанындан къагъанакъ сабий да жиляп, анга да эс бура, къарап къарагъынчы танг атды да къалды.

Эрттенликде уа уллу машинала бла аскерчиле жетдиле. «Хайдагъыз, минигиз», - деп, къычырыкъ, хахай этип, халкъны ашыкъдырадыла.

Аскерчиледен бир абаданыракъ бар эди. Ол а быланы хазырланалмай тургъанларын кёрюп: «Уругъа тюшюп, эки машок картоф алыгъыз», - дейди. Юйде тикген машина бар эди да, ол да сизге керек боллукъду деп, аны да алдырады.

Андан башха юйде болгъан харакетден не жатхан жер керекле, не юс кийимле, не да юй адырла дегенча бир жукъну алыргъа къоймадыла.

Уркъуятны кёп тюрлю сыйлы жаулукълары ундурукъ къулагъында салыннганлай къалдыла, аладан бирин окъуна алалмады. Юйден чыгъа туруп, анасындан къалгъан, алтын суу ичирилген сай табагъы бар эди да, ал ботасыны тюбюне букъдуруп, аны къутултады.

Шо, была машинагъа миннгенлей, анда уа аладан сора да жети юйюр бар эди. Ибрагим бла Даниял да къошдан келип къаладыла. Аланы уа юйге кирип, кийимлерин алышдырыргъа окъуна къоймайдыла.

Ибрагим дин ахлусу адам эди. Юйде Къуран болгъанды. Ол аны алып чыкъды да юйден, солдатладан бири аны сыйырып жерге атады, «Бусагъатдан къагъып къояма, машинагъа мин», - деди.

- Ёлтюрсенг ёлтюр, - деп, Байда улу Къуранны жерден алып, кёкюрегине къысды. Машинагъа андан сора минди. Ибрагим революциягъа дери Кёнделенде медиресени тауусхан эди. Къуранны сыйын биле эди. Аны ючюн жанын берирге хазыр болгъанын да кёргюзтдю.

Адамланы да миндирип, машинала элден чыгъып тебирейдиле. Тиширыула, алагъа къошулуп сабийле да жиляп тебирейдиле. Эр кишиле уа, туугъан эллери таба къарап, журтлары бла саламлашып айырылдыла. Ол Къызгенни ахыр кюню эди.

Байдаладан, Гюлюйладан, Курданладан эм Къызгенде жашагъан башха тукъумладан кёпле кетген эдиле Уллу Ата журт урушха. Ала арсланлача сермеше эдиле ит фашистле бла.

Кёп къызгенчи уа Орта Азияда бла Къазахстанда къалгъандыла, ол жерлени топуракъларына къошулуп. Байдаланы Ибрагим, аны юй бийчеси Гюлюйланы Уркъуят, жашлары Даниял, къызлары Близа да. Бир къызлары Сакинат кеч Къарачайгъа келген эди. Къызыны къолунда ёлгенди. Бир къызлары Нюржан юйюрю бла Герпегежге келип, анда жашап тургъанды. Къызгенни хапарын да, айтханымча, андан эшитгенме.

Бу кюнледе уа нёгерлерим бла ары барып келдим. Аланы араларында Солтанланы Магомет, Ёлмезланы Абдул-Керим да бар эдиле. Абдул-Керим ол тийрелени бек иги билген адам, анамы юйю болгъан жерни да кёргюзтдю. Кёп тёлю ёсген Байдаланы юйлерини мурдорлары сюеледиле. Озгъан жылланы шагъатларыча.

Алайдан Къызгенни кюнбатыш жанына къарасанг, бийик сыртны башында уллу тёртгюл таш барды. Сол жанында къайын терекле да ёседиле. Ол Къарачайны къурагъан деменгили Къарчаны атын жюрютеди. Анга Карча таш дейдиле.

Къарча ол ташны къатына терк-терк келе тургъанды. Алайда солугъан, сагъыш да этгенди. Адамланы жыйып, оноулаша да тургъанды. Ол ишле эртте болгъан, эселе да таш бюгюнлюкде да, жеринден тепмей сюеледи, Басхан ауузуну къалаууруча.

Анамы туугъан элинде болуп, андан тансыгъымы алып, ашхамдан сора юйюме тебиредим.