Эки закийни ёмюрлюк шуёхлукълары

Къабарты-Малкъарны айтхылыкъ жазыучусу Къулийланы Къайсын шуёхлукъну багъалагъанды, тенглерине сакъ болгъанды. Аны къумукълу шайыр, Дагъыстанны халкъ жызыучусу Ануар Аджиев бла шуёхлугъуну юсюнден Ануарны жашы Дагъыстан Республиканы халкъ шайыры Багаутдин жазгъанды.

Ануар Аджиевни атын жюрютген къырал юй-музейни илму ишчилери аны китапларыны, къолдан жазмаларыны, суратларыны эм энчи затларыны тизмелерин жарашдыргъан кезиуде китапханада ал сатырда Къулийланы Къайсынны Москвада «Художественная литература» басма юй 1959 жылда чыгъаргъан «Стихотворения» деген жыйымдыгъы тура эди, ичинде уа Къайсын: «Кавказ тауланы эм фахмулу жазыучуларындан бири, сюйген къарышдашым Ануар Аджиевге. Москва, декабрь, 1960 ж. Къулийланы Къ.», - деп жазылып.

Ол кюнден бери жарым ёмюр ётгенди. Болсада жюз-жюз китапны ичинде ол биринчи нек тура эди?.. Ма былайда сабий жылларын эсиме тюшюп, эки деменгили жазыучуну чыгъармачылыкъ эм жашау жолларына къараргъа сюйдюм.  

Айтхылыкъ адамланы къадарлары сейирдиле. Инсанны жашауу тарыхда бир гитче юзюкдю, алай ол бу къысха заманны ичинде кёп учундургъан назмуланы, жырланы, поэмаланы, таурухланы бла балладаланы жазалгъанына, аллай бир китап чыгъаргъанына, халкъыны жашаууна алай тири къатышханына, аны ючюн жюрегини теренинден жарсыгъанына къарасанг, къъайдан тапханды аллай бир къарыу дейсе. Эки тенг, жашаугъа, адамлыкъгъа да кёз къарамларына кёре къарындашла - таулу Къулийланы Къайсынны бла къумукълу Ануар Аджиевни къадарлары да анга шагъатды, аладани бири атам, бири уа – аны керти тенги. Аланы шуёхлукъларын кёп жылланы кёрюп ёсгенме, сёзге къанат битдирирге, инсанны ич дуниясын кёре эм суратлай билирге да аладан юйреннгенме.

Атам юч суу айырылгъан, пиринч эм будай бахчала арасында орналгъан эски Костек элде 1914 жылда туугъанды, медиреседе окъугъанды, ажам тилде окъуй эм жаза билгенди. Назмула 14 жылында жазып башлагъанды, 17 жылында уа назмусун «Ленинский путь» газетде басмалагъанды. Къулийланы Къайсын а Огъары Чегемде 1917 жылда туугъанды. Чегем ауузу Кавказны эм ариу жерлеринден бириди, мен анда, атамы неда кесими жазыучу тенглерибизни кёре, бир ненча кере болгъанма, жашнагъан жашил  тереклери, сууланы бла чучхурланы узакъгъа эшитилген тауушлары, ариу гюллери, жомакълы табийгъаты эсимде къалгъандыла. Жазып Къайсын мектепде окъугъан жылларында башлагъанды. Аны жюрегине жетген биринчи Александр Пушкинни «Узник» назмусу эди. Артда билгенимча уа, Ануар да, Къайсын да Михаил Лермонтовну чыгъармаларын энчи сюйгендиле, багъалагъандыла.     

Озгъан ёмюрню отузунчу жылларында – биринчи бешжыллыкъла, социализм эришиуню кезиую, индустриализация, дайым баргъан къурулушла, уллу къыралда уллу тюрлениуле. Алагъа кёре эки жаш поэт 25-жыллыкъ Ануар бла 22-жыллыкъ Къайсын назмуларында алчылыкъгъа учундурадыла, иш кёллюлюкню багъалайдыла.  Урушну аллында уа ала экиси да Ата журтха терен сюймекликни юсюнден айтадыла. Ол кезиуде Ануар Аджиев «Мы не хотим войны» деген назмусун жазады. 1940 жылда уа Къайсынны «Здравствуй, утро!» деген биринчи китабы чыгъады, ол жыл окъуна Къулий улу кеси ыразылыгъы бла Къызыл Аскерге къуллукъ этерге кетеди, аны парашют бёлюмге жибередиле. Орта Азияда тургъан жылларында да Къайсын кёп жазады, ана тилинде экитомлукъ китабын жарашдырады. Ануар а 1953 жылда талай китабын чыгъарып, Партияны школун да тауусуп, Москвагъа келеди, анда 1956 жылгъа дери КПСС-ни Ара комитетинде Баш партия школну да бошайды. Киргизиядан сора ара шахаргъа Къайсын да атланады. Анда Воровский орамда орналгъан Литераторланы Фадеев атлы ара юйюнде эки кавказлы жазыучу жолугъадыла, бу тюбешиулерине бек къууанадыла.

60-чы жылланы аллында республикабызда Дагъыстан адабиятны бла санатны кюню дегенча байрамла кенг да, жарыкъ да белгиленнгендиле, аланы чегинде Москвагъа, Ленинградха, Бакугъа, башха шахарлагъа да жолоучулукъла къуралгъандыла. 1959 жылны январында аллай байрам Нальчикде да болгъанды, анга атам да къатышханды. Анда Къайсын бла тюшген сураты да барды, ала бир бирни къарамдан, жарты сёзден окъуна ангылагъандыла. Къайсын анга къонакъ юйде къалмай, къонакъгъа кел, деп бек къаты болгъанды, алай атам адамланы къыйнаргъа сюймеучю эди. Ол жыл Къулий улу экитомлукъ китабын чыгъаргъанды. Бир китабын а Ануаргъа: «Багъалы досум Анваргъа, аны фахмусуна къувана, жюрек саламым бла» Къайсын Къулиев, 14 январь 1959 г., Нальчик», - деп жазып саугъалагъан эди.

Къулий улу Дагъыстаннга 60-70-чы жыллада кёп кере келгенди. СССР-ни Баш Советини депутаты эди, водительден сора, машинаны кеси да жюрютгенди. Хар келгенинде, Волгасын Гвардейский орамда атам жашагъан юйню арбазында артха кетгинчиге дери къоюп тургъанды. Ол кюнле эки жазыучугъа – эки тенгнге насыплы чакъла эдиле.

Эсиме жюзюм терек, гюлле чакъгъан арбазыбыз, узун шинтигибиз келедиле. Къайсын аллай шош жерледе олтурургъа бек сюйгенди, ала аны туугъан жерине ушагъандыла, жылыу бергендиле. Ол тауча сёлешгенди, атам – къумукъча, экиси да бир бирни ангылагъандыла. Сыйлы къонагъыбыз кесини назмуларын малкъар, орус тилде да аламат ариу окъугъанды, анга атамы шуёху Аткай, Расул Гамзатов да къошулсала уа, ашхам поэтика ингирге кёчюп къалыучу эди. Ануар аллай кезиуледе ДАССР-ни халкъ артисткасы Бурлият Ибрагимованы чакъырса уа, назмулагъа жырла да къошулгъандыла.

Атам бла тюбешиулеринде, бизде къонакъда болгъанында Къайсын не жаны бла да билимли болгъанына, сагъыш этиуюню кенглигине тюшюннгенлей тургъанма. Ануар анга ыспас этгенди, назмула жазаргъа, турмуш болумлагъа да къаллай магъана бергенине сейирсиннгенди. Ушакъ баргъанда, Къайсын не тюрлю соруугъа да жууап бералгъанды, ол а инсан дайым излеуде болгъаныны шартыды. Кёп затны эсде тутханды, къалам тенглерини жашауларыны, къадарларыны юсюнден билирге сюйгенди, ала ючюн къайгъыргъанды. Атам анга къумукъ тилде «Сказать Казак», «Здравствуй, Лермонтов!», «Ответы горца», «Кумыкия» деген назмуларын окъугъанды, Къайсын а аланы хар бирине алгъыш этгенди. Мен суннгандан, эки жазыучу бир бирлеринден юйреннген да этгендиле. Къонакъда тургъан сагъатлары алагъа ушакъ этерге, жюрек излемлерин айтыргъа, айхай да, аз эдиле. Атамы назмуларына багъа биче, Къайсын аны поэзиясы тазалыкъны кюзгюсю болгъанын белгилейди.

Къайсын жарыкъ сезимлиликни юсюнден кёп кере жазгъанды, поэт не уллу азап чексе да, кесин бушуугъа хорлатыргъа эркин болмагъанын чертгенди. Ануарны поэзиясы да, дегенди ол, аны кесича энчиди, туугъан эли Кустекде шауданыча теренди, къумукъ ёзенча кенгди. Анга шагъалыкъны уа Звёздные пути», «Дочери солнца», «Радуга», «Степные зори», «Горение сердца», «Мост – радуга», «Рыжий садовник», «Земли зелёные ладони» китаплары шагъатлыкъ этедиле, деп да къошханды.

Чынтты поэзия жашау кесичады, анда ётюрюк жокъду. Ол жашауча тынчды, жашауча къыйынды. Къайсын да, Ануар да жашауну, туугъан жерлерин, тауларын бла тюзлерин, агъачларын бла сууларын, чууакъ кёклерин, къушларыны учууларын, жерлешлерин, тюрк дунияны адет-тёрелерин бек сюйгендиле, ол огъурлу сезим аланы бютюн бирикдиргенди. Анга кёре назмуларыны хар тизгинине ол сюймеклик сингипди, ала шатыкдыла.

70-чи жыллада эки жазыучу да бийикдедиле, жангыз да кеслерини республикаларында угъай, уллу къыралда да белгилидиле. Къайсын – Къабарты-Малкъарны халкъ шайыры, РСФСР-ни къырал премиясыны лауреаты, Ануар – Дагъыстанны халкъ шайыры, республиканы къырал премиясыны лауреаты.  

80-чи жыллада атам талай назму жыйымдыгъын басмалагъанды, аланы арасында къумукъ тилде жазылгъан «Свет окон» энчи жерни алады. Москвада «Советский писатель» басма юйде уа дагъыда «Каменотёс и поэт» китабы чыгъарылады.    Ол жыллада Къайсынны да китаплары басмаланадыла. Алай аны бла бирге 80-чи жылла Къайсыннга, Ануаргъа да тынч болмагъандыла. Гипертониядан къыйын ауругъан атам жолоучулукълагъа чыкъгъанлай, адамла бла тюбегенлей тургъанды. Хасавюрт районнга жолоучулугъунда китап ярмаркадан къайтханындан сора халы аманнга айланнганады. Къан басымы мардадан кёпге кётюрюледи, экинчи кюн а гипертония кризден сора келген скорый инсульт болгъанын билдиреди. Андан сора Ануар сакъат болады, кеси аллына жюрюялмайды, кёп зат эсинден да кетеди. Бу халда жазыучу 1991 жылгъа дери жашагъанды. Къайсында да 80-чи жыллада врачла опухоль табадыла.

80-чи жылланы ахырында социализм реалимзни орунуна миллет оюмланы ниетлери жайыладыла. Эки шайыр да Россейде бола тургъан ишле ючюн жарсыйдыла, жюреклерине жууукъ да аладыла. Алай не уллу тюрлениуле да аланы чыгъармаларына къоркъуу салаллыкъ тюйюлдюле, анга ишексизме. Нек дегенде ала сюймекликден, къууанчдан, огъурлулукъдан, кертичиликден, туугъан жерге таза жюрекден къуллукъ этиуню таза сезимлеринден толупдула. Ёлгенден сора Къайсын туугъан элинде Чегемде, Ануар да Костекде асыралгъандыла.   

Бусагъатда къолумда аланы ахыр китапларын тутама – Къайсынны «Человек, Птица, Дерево» бла атамы «Проходит жизнь, а песни нет конца». Ала экиси да, ариу кёкде учхан чыпчыкълача, ёлюмсюз жолунда барадыла.