Жашауу – жигитликни юлгюсю

Хуртуланы Мухутдинни атасы Батокъа Чегем ауузунда Акъ Топуракъ элде жашай эди. Артда Кёнделеннге кёчгенди, Мухутдин да анда туугъанды. Мектепде да элде окъугъанды, аны бошагъандан сора атасыны къарындашы Токалай бла кеслерини малларын кютюп тургъанды.

Республикада ара мюлкле-колхозла къуралып тебирегенде, иелилени малларын ары ётдюрюп башлайдыла. Мухутдинни ата къарындашы, андан бир хапар билейим деп, элге кетгенлей, бу уа, малланы Нарсанагъа сюрюп, аланы анда сатып, ахчасын да алып, юйюне да къайта турмай, тюзюнлей Харьковха кетгенди.

Ол заманда анга 20 жыл да толмагъан эди. Анда чекчилени хазырлагъан аскер училищеге окъургъа киреди. 1937 жылда аны айырмалы бошайды. Лейтенант чын алады.

Андан сора муну Узакъ Востокга къуллукъ этерге жибередиле. Мухутдин Къытай бла чекде къуллукъ этип башлайды. Кюнчыгъыш  къыралны аскерлери, аз-аздан чекден ёте, совет адамланы къайгъыгъа къалдырадыла. Бир жол а ала чекчилеге чабадыла.

Арада къызыу сермеш башланады да, эки жанындан да кёп адам къырылады, чекчилени таматалары да ёледи. Ол заманда оноуну лейтенант Хурту улу кеси къолуна алады эм бизни аскерле жетгични, душманла бла къаты уруш этеди. Болушлукъ жетгенден сора японлуланы ызларына къууадыла.

Сермеш бошалгъандан сора, таматала Мухутдинни къыйын кезиуде тюз оноу этгенин жаратып, чекчи заставагъа командир этедиле.

Бираздан а японлула, уллу аскер кюч бла чегибизден ётюп, Хасан кёлню Халхин-Голну тийрелеринде ала бла къанлы уруш барады. Мухутдин да анга тири къатышханды.

Андан сора ол солургъа элине келген эди. Аны кёкюрегинде Къызыл Байракъны ордени жылтырай эди. Ол а къыралыбызны эм сыйлы аскер саугъаларындан бири болгъанды.

Андан сора да, аны маршал Тухачевский берген кероху бар эди. Жигит чекчиге республиканы къуллукъчулары да иги тюбейдиле. Элинде анга уллу къураманлыкъ, той-оюн да этедиле, Нальчикде ат чаришле да къурайдыла. Анга Мухутдин кеси да къатышханды. «Нальчик къонакъ юйню къатындан Долинскге барып къайтыргъа керек эди. Хурту улу ол эришиуде барын да хорлайды. Къауум кюнден а къуллукъ этген жерине къайтады.

Уллу Ата журт уруш башланнганда, Мухутдиин Узакъ Востокда Къытай бла чекде къуллукъ эте болады. Фронтха барыргъа эркин этигиз деп, таматаларына кёп кере къагъыт жазгъанды. Кюнлени биринде жашны тилегин толтурадыла.

Гитлерчиле бизни жерге шпионланы, диверсантланы ётдюрюп болгъандыла. Ала аскер керекле чыгъаргъан заводланы, фабрикаланы, кёпюрлени, темир жолланы чачдырып, белгили къуллукъчуланы ёлтюрюп, уллу халеклик салгъандыла. Ол мынафыкъланы тутаргъа «Смерш» аскер бёлюмле къураладыла.

Аланы уруш этерге алай юйретгендиле – душман юслерине керохдан атдыра тургъанда, ала букъмай, не артха турмай, аны юсюне чапхандыла, тюйюшюрге, жыгъышыргъа да уста болгъандыла. Къысха айтханда, ала урушну эбин тынгылы билгендиле, жаудан къоркъмагъандыла, артха турмагъандыла. Ма аллай бёлюмге таматалыкъ этгенди чегемли жаш. Ол аскер бёлюмю бла тылгъа ётген немислилени къыргъанды. Аскерлени сауут-саба, аш-азыкъ бла жалчытхан офицерлени араларында шпионлукъ иш бардыргъанланы да ачыкълагъанды.

1943 жылда Мухутдинни майор чыны болгъанды. «Смершни» аллай чыны болгъан офицери бла полковникле, генералла да оноулашхандыла. Бир жол армиягъа келген аш-азыкъны юлешген офицер продуктланы адамлагъа сата тургъанлай тутады да, ачыуундан, аны керох бла уруп, алайда окъуна ёлтюреди. Андан сора Хурту улуну штрафной батальоннга ётдюредиле.

Анда къуллукъ этгенлеге бек къыйын жумушланы буюргъандыла. Украинаны ара шахары  Киевге жете баргъан жерледен биринде немислилени къоруулау ызларын  жырып ётерге керек болады.

Бизни топчула гитлерчиле болгъан жерге атдырып бошагъандан сора Мухутдин башчылыкъ этген аскерчиле душман таба чабадыла. Окоплада тургъанла тюзюрек, кёбюрек да ата болур эдиле, бизникиледен кёп адам къырылады. Сау къалгъанлары немис окоплагъа ташаядыла. Къол сермешге киредиле.

Мухутдин уруш этерге юйреннген адам эди. Ол да бир къауумун агъызады. Кеси да жаралы болады. Ала да алай эте тургъанлай, болушлукъ жетеди да, гитлерчилени алайдан узакъгъа атадыла.

Бир жол а немислиле болгъан жанында бир кёпюрню чачдырыргъа керек болады. Ол заданияны толтурургъа бир ненча къауум адам жибередиле. Немислиле аланы барын да ачыкълап, барысын да къырадыла. Сора Мухутдин  кеси барады.

Кёпюр тюбюне къутулуп, юч кюн анда бугъуп туруп, тёртюнчю кюн аны чачдырып, ызына сау-саламат къайтады. Андан сора жашны жерине къайтарадыла. Нёгерлери анга бет жарыкълы тюбейдиле. Анда уа барысы да орус къазакъла эдиле.

Бир жол, немислиле болгъан жанына ётюп, андан адам тутуп келтирирге керек эди. Дивизияны тасхачылары юч-тёрт къауум болуп кетип, къайтмай къаладыла. Ол заманда Мухутдин, эки нёгер да алып, жортууулгъа кеси барады. Экинчи кюн а бир немисли офицерни алып келеди.

Таматала ортагъа алып, немислиге соруу этедиле, ол а бир зат айтыргъа унамайды. Нек айтмайса, деп соргъанларында: «Мени чюйютлю тутханды. Мен кесими анга хорлартыргъа керек тюйюл эдим. Андан эсе манга ёлюрге керек эди», - дегенди.

Аны эшитгенде, алайда болгъан офицерле бирден кюлюп, аны тутхан таулу жигит болгъанын айтхандыла. Немисли андан сора соруулагъа жууап бергенди.

Хурту улуна кёп жерледе уруш этерге тюшгенди. Украинаны, Белоруссияны, Польшаны, Венгрияны немис-фашист ууучлаучуладан эркин этерге къатышханды.

Венгрияны ара шахары Будапешт ючюн бардырылгъан къызыу сермешледен биринде ауур жаралы болады да, госпитальгъа тюшеди. Андан чыгъаргъа уруш да бошалады. Ол заманда муну подполковник чыны бар эди.

Урушда этген жигитликлери ючюн а Богдан Хмельницкийни, Къызыл Жулдузну, Къызыл Байракъны, Ата журт урушну орденлери эм кёп майдалла берилген эдиле анга.

Саулугъуна бираз бакъдыргъандан сора Мухутдин аскерден эркин этиледи. Жууукъларын излей Къазахстаннга келеди. Аланы да Алма-Атада табып, кеси да алайда къалады.

Ишге тохтайма дегенинде, муну Алма-Атаны темир жол станциясына тамата этип саладыла. Ол заманлада аллай жерледе аскер адамла ишлей эдиле. Ол генерал къуллукъ эди.

Таулу жашны ары буюрадыла. 1946 жылда, къышда Мухутдин эки нёгери бла келе тургъанлай офицер чыны болгъан къазахлы милиционер, эки сабийи, къоюнунда да бир къагъанагъы болгъан таулу тиширыуну чачындан тутуп, къычырыгъын бардыра, сюйреп бара болады. Асыры сууукъдан а болгъан чыкъырдагъан этеди.

Сабийлени жилягъанларына да къарамай: «Сен балкъар, сен бандит»,-деп, дагъыда болгъанны аманын айта, тиширыуну чачын жибермейди. Орам адамдан къуру болмайды. Алайтын ётген-сётгенле бардыла. Бир жангызы былай нек этесе деп, анга айталмайды, милиционер болгъанындан къоркъадыла.

Мухутдин къатына барып: «Бу тиширыугъа аллай бир азап чекдирирча ол санга не хата этгенди. Жибер да къой»,-деп, ариу-ариу айтады. Кеси ким болгъанын да билдиреди.

Аны эшитгенде, милиционер бютюнда бек къызады, ачыуланады. «Сен да балкъар эсенг, сен да бандитсе, бусагъат сени да кюнюнгю кёргюзтейим»,-деп, керохуна узалады.

Тиширыугъа алай этгенине да къаны бузулуп эди, кесине къатылгъанында уа  андан эсе алгъаракъ Тухачевский къол салып берген керохун чыгъарып, аны ичинде болгъан битеу огъун къазахлы милиционерни быдырына атдырады.

Сен тюз болгъанлыкъгъа, адамны ёлтюрсенг, бютюн да милиционерни, жууапха тартылмай къалмайса. Мухутдиннге полковник чын бериле тура эди да, аны да бермейдиле. Ишинден эркин этедиле. Урушда алгъан орденлерин бла майдалларына тиймейдиле. Сюд этерге да тебиреген эдиле, алай аны биргесине аскер училищеде окъугъан, артда уллу къуллукълада ишлеген 3-4 генерал келип, шуёхларын ала къутхарадыла.

Аны бла Мухутдинни аскер иши бошалды. Бери къайтып келгенден сора уа Терс-Къолда турбазаланы, солуу юйлени аш-азыкъ бла жалчытып тургъанды. Жетмиш жетинчи жыл урушда алгъан жаралары  къозгъалып дуниясын алышханды.